1-tema : Dintaniw pánine kirisiw Joba

1-tema : Dintaniw pánine kirisiw

Joba :

1. Ózbekstanda dinge jańasha qaras hám munasábetlerdiń qáliplesiwi.

2. “Dintaniw” páninń maqset hám wazıypaları.

3. Dinnin’ tariypi jáne onıń jámiyettegi wazıypaları.

4. Dinnin’ alg’ashqi formalari

G`a`rezsizlik arqasinda o`zligimizdi an`law, ruwxiy qa`diriyatlarimizdi tiklew protsessi o`tipatirg`an ha`zirgi waqitta uliwma dinge ha`m, a`sirese ata-babalarimizdin` dini bolip kelgen islamg`a mu`na`sibet tu`pten o`zgerdi. Bul tarawdag`i jetiskenliklerdi sanap otiriwdin` qa`jeti joq. Olardi ko`rmew mu`mkin emes, ba`lkim, ko`re almaw mmu`kin. Biraq ma`selenin` basqa ta`repine itibardi qaratiw mu`mkin. Siyasiy g`a`rezsizlikke eriskennen keyin barliq jas ma`mleketlerde ju`z bergeni siyaqli, bizin` elimizde de bilimlendiriw jo`nelisi mazmuninin` o`zgeriwi, ma`mleketlik til, salt-da`stu`rler, milliy ma`deniyatqa bolg`an itibardin` artiwi, bulardin` ha`mmesi diniy faktordin` a`hmiyetine ma`mlekettin` mu`na`sibetin ko`rsetedi.

G`a`rezsizlik jillarinda ku`tilmegen waqiyalarg`a da dus kelindi. Xaliq araliq terrorizm menen birigip ketken diniy ekstremizm bunnan bilay uliwma jer ju`zilik mashqalag`a aylandi. Onin` sheshimi bir ma`mlekettin` qolinda emes, al xaliq araliq ko`lemdegi is-ha`reketlerdi talap etedi.A`ne usinday qiyin jag`dayda da O`zbekstan hu`kimeti diniy tolerantliq siyasatin alip barmaqta. Buring’i awqam da’wirinde respublikamizda 87 meshit ha’m 2 medrese xizmet ko’rsetken bolsa, ha’zir O’zbekstanda musilmanlar mekemesi basqariwi astinda ra’smiy dizimnen o’tken 2000 artiq meshit, 10 medrese ha’m Tashkent Islam instituti xizmet etpekte. Respublikada islam dini menen bir qatarda basqa diniy 17 konfessiya ha’m olarg’a qarasli 180 nen ziyat diniy sho’lkemler ra’smiy jumis alip barmaqta. Puqaralarg`a milleti, rasasi, dinine qaramastan ten` huqiqlarg`a nizam arqali kepillik berilgen. Buni u`lkemizge ashiq kewli menen qa`dem taslap atirg`an ha`r bir miyman o`z ko`zi menen ko`rmekte ha`m ta`n almaqta.

Din taniw tiykarlari dinnin` payda boliwi, ha’m rawajlaniw tariyxi, onin` ta`liymatin, payda boliwin ha’m qa`liplesiwin uyreniwshi pa`n. Bul pa`n ja`miyet progressi protsessinde din menen baylanisli bolg`an barliq sotsialliq ha`diyselerdi ideologiya, u’rp-a`det ha’m ma’resimler, meshit ha’m diniy sho`lkemlerdin` talap ha’m ta`rtiplerin uyreniw, analiz qiliwdi ko`zde tutadi. Erkin pikirlilikke say da`slepki ideyalar Orta Aziyada –deizm, panteizm, mu`tazililiylar, bir ulkede jasag`an, do`retiwishilik qilg`an ulli oyshillar Farabiy, Beruniy,Ibn Sino, Umar Hayyamnin` ja`miyetlik filosofiyaliq qaraslarinda ko`ringen. Jaqin ha’m Orta Shig`is xaliqlari tariyxinda erkin pikirlilik ideyalari Zardusht taliymati, Mazdak ja`miyetlik siyasiy xizmeti ta`sirinde bolg`an. Filosofiyaliq basqa bo`limleri siyaqli «Din taniw tiykarlari» du’nya qaras penen baylanisli ma`selelerdi aship beriwge bag`darlang`an. Bul pa`n ta`biyiy ilimiy, insanshunoslik ha’m sotsialliq pa`nler menen o`z-ara baylanista rawajlanadi. Onin` etika, estetika, tariyx, etnografiya, arxeologiya, psixologiya, erkinpikirlilik h.t.b. tariyxiy ilimler menen baylanisli.

Din taniw tiykarlari predmetin oqitiw protsessinin` ta`rbiyaliq a’hmiyeti bolip, jaslarg`a din ha’m erkinpikirlilik haqqinda ilimiy bilimler beriw arqali dinin` sotsialliq o`zgesheligi, ol tariyxiy ha’diyse ekenligin tusindiriw menen ja`miyettin` rawajlaniwnin` zamanago`yleniwine alip keledi.

Diniy sana sotsialliq sana formalarinin` biri ekenligi joqarida aytilg`aninday dinnin` payda boliwi ha’m rawajlaniwin u’yrengende og`an tariyxiyliq printsipi tiykarinda qatnas jasaw a’hmiyetke iye.

Din tariyxinda dinshunoslar dinnin` payda boliwin tu`rlishe ko`rsetip kelgen. Onin` payda boliw sebepleri a`yyemgi du’nya dinshunoslarin qiziqtirg`an, og`an juwap tabiwg`a uring`an. A`yyemgi Qitay. Hindstan, A`yyemgi grek filosoflari barliq haqqinda pikir ju’ritkende din, onin` kelip shig`iwi ha’m o`zgesheligi haqqinda ayrim ideyalardi alg`a qoyg`an.

Antik du’nya filosofiyasinda bul mashqalani sheshiwde dinshunoslar eki gruppag`a bo`lingen. Eger materialistler qudaydin` barlig`ina isenim qilsa, idealistler buni ideal (rux) ku`shi dep bilgen.

Dinnin` payda boliw sebeplerin u’yreniwdin` ilimiy tiykarlari du’nyaliq din taniwda to`mendegishe bayan etiledi. 1. Diniy tu`sinikler, ta`liymat ha’m ko`z qaraslar payda boliwin ko`rsetiwde insaniyat progressinin` sharayatlarin esapqa aliw za`ru`r. 2.sotsialliq ekonomikaliq progress da`rejesin, og`an say formada sotsialliq siyasiy qatnaslarg`a tiykarlang`an halda insaniyattin` ruwxiy kamalatin, olardin` sirtqi du’nya tuwrali ko`z qaraslari ha’m bilimleri da`rejesin biliw kerek. 3. Ta`biyat sirlari aldinda a`yyemgi adam ha`lsizligi aqibetinde natuwri qaraslar, ta`biyattan tis ha`diyseler haqqinda tiykarsiz ko`z qaraslardin` tuwiliwina alip kelgenligin esapqa aliw lazim.

Dinler tariyxi xaliqlar tariyxi menen baylanisli. Ja`miyet protsessinin` ha’r bir basqishinda talantli, qa`biletli alim ha’m shayirlar, ilimpazlar, oyshillarinan ibarat xaliq perzentleri jetisip shig`ip, o`zinin` aldin`g`i qatar pikirleri menen ilim ha’m ma`deniyattin` tu`rli tarawlarin rawajlandirip, erkin pikirlilik mazmunin bayitqan.

Din taniw tiykarlari kursinin` waziypasi studentlerge bul tarawda teren` bilim beriw arqali kursqa kirgen ma`selelerdi analizlewde ilimiylik ha’m obektivlik usilin qollap, olarda diniy qaraslar progressine, insan kamolatina xizmet qilatug`in ta`replerin ajiratip aliw, g`a`rezsiz pikir ju’ritiw arqali ilimiy filosofiyaliq du’nyag`a ko`z qarasqa tiykarlang`an iyman ha’m isenimdi qa`liplestiriwden ibarat.

A`yyemgi din formalarinan baslap, uriwliq qa`wimlik, milliy dinlerge shekem olarda du’nya dinlerinin` payda boliwi ha’m rawajlaniwdin` sotsialliq, gnoseologiyaliq (teoriyaliq biliw) ha’m psixologiyaliq tamirlari bar. Mine usilardi ha’r ta`repleme tariyxiy da`liller tiykarinda ilimiy analiz qiliw kurstin` waziypasi.

Ja`miyet qa`liplesiwinin` da`slepki da`wirlerinde payda bolg`an din xaliqlar turmisi menen baylanisli rawajlang`an, a`ste-aqirin diniy du’zimdi payda etken. Na`tiyjede belgili ja`miyetlik siyasiy ha’m ma`deniy a`dep-ikramliq waziypasin orinlawdi o’z ishine alg`an. Bunday funktsiyalar ja`miyet progressinin` joqari basqishlarinda a`sirese ko`zge taslanadi.

IX a`sirden baslap ha`zirgi O`zbekstan aymag`inda islam dini sunna jo`nelisinin` xanafiy (Iymam A`zam) ma`zxabi payda boldi. Xanafiylik basqa dinlerge ha`m jergilikli u`rp-a`detlerge erkinlik beriwi menen basqa ma`zhablardan ajiralip turadi. Bul ta`liymatti jetiloistirgen watanlaslarimiz — A`biw Mansur Motudiriy, Abulmu`min Nasafiy ha`m Burxaniddin Marg`inoniy siyaqli alimlar musilmanlar arasindag`i ideyaliq qarama-qarsiliqlardi saplastiriw, islam dininin` «ahli sunna val-jamoa» joli turaqli bolip qaliwina u`lken u`les qosti. Ulli islam ulamalari menen bir qatarda Orayliq Aziya hu`kimdarlari da bul jolda gu`res alip bardi. X a`sirdin` ortalarinda islam du`n`yasinda shiya jo`nelisi (Arqa Afrika, Egipet, Siriyada – fatimiyler, Yemende – zaydiyler ha`m ha`tte abbasiyler paytaxti Bag`datta – buvayhiyler) u`stinlikke erisken bir payitta Orayliq Aziyada tahiriy, samaniy, g`aznaviy ha`m qaraxaniy ha`kimleri «ahli sunna val-jamoa» qag`iydasin qatan` qorg`adi.