Microsoft Word итисодий статистика-лотин doc

2. Muomala harajatlari ko‘rsatkichlari statistikasi 
 
Tovarlarni iste’molchilarga yetkazib berilguncha bo‘lgan barcha harajatlar 
pul qiymatida umumlashtiriladi (yig‘iladi) va korxona muomala harajatlarining 
umumiy summasini tashkil etadi. Albatta tovar aylanmasi hajmi katta bo‘lgan 
tashkilotlarda muomala harajatlarning mutloq summasi ham ko‘p bo‘ladi va uning 
teskarisi tovarlarni sotish bilan shug‘ullanuvchi kichik firmalari, qaysikim tovar 
aylanmasi hajmi kichik bo‘lgan korxonalarda muomala harajatlar summasi ham 
kam (kichik) bo‘ladi. Shuning uchun, muomala harajatlarining mutloq summasi 
bilan, tashkilotning muomala harajatlari to‘g‘risida xulosa qilib, boshqa davrlar 
bilan taqqoslab (chunki tovar aylanmasi hajmi har xil) xulosa chiqarib bo‘lmaydi. 
Muomala harajatlarini reja bilan, o‘tgan yillar bilan dinamik o‘rganishda uning 
darajasi asos qilib olinadi.
Muomala harajatlari summmasining tovar aylanmasiga foizlardagi nisbati 
muomala harajatlarining darajasi (MXd) deyiladi. 
d
МХ
= 
ТА
МХх
100
Bu yerda: MX – muomala harajatlarining mutloq summasi; 
TA – korxona tovar aylanmasi sumasi. 

---

132 
Boshqacha aytganda, savdo tashkiloti har bir 100 so‘m tovar sotish uchun 
(sotib) necha harajat qiladi degan savolga, muomala harajatlari darajasi javob 
beradi, hamda tashkilotlarning (korxonalarning firmalarning) muhim sifat 
ko‘rsatkichi bo‘lib hisoblanadi. Muomala harajatlari darajasi bo‘yicha harajatlar 
dinamikasi taqqoslanib o‘rganiladi. Korxonalarning (firmalarning) muomala 
darajasiga qarab, xo‘jalikni boshqarish uslubiga. iqtisodiy tejamkorlikga amal 
qilishiga, mavjud mehnat, moddiy va moliyaviy resurslardan samarali 
foydalanishiga baho beriladi. 
Savdo tashkiloti faqat ulgurji sotish bilan shug‘ullansa, muomala 
harajatlarining darajasi harajatlar summasini ulgurji tovar aylanmasiga bo‘lib 
topiladi. Masalan ulgurji savdo bilan shug‘ullanuvchi tashkilot bir yilda 260,0 mln. 
so‘mlik tovar sotgan va 10920,0 ming so‘m harajat qilgan. Demak bu ulgurji savdo 
tashkiloti muomala harajatlari darajasi (MXd) quyidagicha topiladi. 
MXd = 
aylanmasi
to
urji
u
х
МХ
summasi
i
ха
rajatlar
muomala
.
var
.
lg
100
)
(
.
.
= 
%
2
,
4
260000
100
0
,
10926
=
х
Demak bu ulgurji savdo tashkiloti har 100 so‘m tovarni ulgurji sotish uchun 
4 so‘m 20 tiyin harajat qilar ekan. Savdo tashkiloti faqat chakana savdo bilan 
shug‘ullansa unda muomala harajatlarining darajasi (MXd) harajatlar umumiy 
summasini chakana tovar aylanmasiga (TA) foizlarda bo‘lib topiladi. Masalan, 
savdo firmasi bir yilda 128,0 mln, so‘mlik tovar sotdi. Ushbu yildagi 
harajatlarining umumiy summasi esa 12.160,0 ming so‘mni tashkil etdi. 
MXd = 
aylanmasi
to
chakana
x
summasi
i
ха
rajatlar
muomala
.
var
.
100
.
.
.
= 
%
5
,
9
0
,
000
,
128
100
121600
=
х
Agarda savdo tashkiloti ham ulgurji, ham chakana savdo bilan shug‘ullansa, 
unda muomala harajatlari darajasi (MXd) umumiy harajat (savdo tashkiloti 
ulugurji va chakana tovar aylanmasi bo‘yicha bo‘lgan harajatlarning jami 
summasi) summasini (MXU) ulgurji va chakana tovar aylanmalarining 
yig‘indisiga foizlarda bo‘lib topiladi. 
MXd = 
aylanmasi
to
chakana
urji
u
summasi
jami
xarajatlar
.
var
.
lg
.
.
+
; 
Savdo tashikilotlari bo‘yicha muomala harajatlari darajasi ko‘pincha 
chakana tovar aylanmasiga nisbatan o‘rganiladi. Shuning uchun ulgurji va chakana 
savdo bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlarda muomala harajatlarining umumiy 
darajasi (MXd) barcha harajatlar summasini (ham ulugurji, ham chakana savdo 
bo‘yicha harajatlar) chakana savdo aylanmasiga bo‘lib, 100 ga ko‘paytirib 
aniqlanadi.
;
100
.
var
.
.
.
х
aylanmasi
to
chakana
summasi
xarajatlar
barcha
МХ
d
=

---

133 
Statistikada muomala harajatlarining mutloq summalari va darajalarning reja 
topshiriq yoki o‘tgan yillar (dinamikada) bilan farqlari aniqlanadi. Agarda 
muomala harajatlari darajasini (MXd) qisqacha U bilan belgilasak, U
0 
– bazis davr 
(reja yoki o‘tgan davr) muomala harajatlari darajasini, U
1
– esa muomala 
harajatlari hisobot davrdagi haqiqiy darajasini bildiradi. Ularning farqlari esa 
∆
U = 
U
1
– U
0
hisoblanadi. Bu ifoda muomala harajatlarining haqiqiy darajasini 
taqqoslovchi bazis davrga (rejaga yoki o‘tgan davrga) nisbatan necha punkt 
o‘zgardi degan savolga javob beradi. Muomala harajatlari darajasining o‘zgarish 
(kamayish yoki ko‘tarilish, o‘sish) sur’ati quyidagicha topiladi.
0
0
1
100
)
(
U
х
U
U
yoki 
;
100
0
U
U
х
∆
Muomala harajatlari darajasi pasayishidan savdo tashikiloti iqtisod (tejalgan) 
summani topish uchun, muomala harajatlari darajasining pasaygan (
∆
MXd) 
darajasini haqiqiy tovar aylanmasiga ko‘paytirish lozim. 
(- 
∆
MXd) x T.A.;