O„zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
FILOLOGIYA
1/5 2022
- 293 -
Ва бу тасодиф эмас, чунки тил муомала воситаси
сифатида ижтимоий ҳаѐт ва маданият билан узвий боғлиқ.
Зеро, тилнинг исталган соҳаси маданий, этнографик,
ижтимоий, психологик факторларсиз мавжуд бўла
олмайди.
Мавзуга оид адабиѐтларнинг таҳлили.
Бугунги
кунда лакуна терминининг илмий изоҳлари ҳар хил.
Масалан, Лакуна – бирор бир тилда эквивалент тушунча-
нинг мавжуд эмаслиги натижасида юзага келадиган ―оқ
доғлар‖, ―бўшлиқ‖дир [10]. Бундай ѐндашув фақат тор
маънода, тилнинг лексик қатлами доирасида тушунилади.
Тилшунос олим Л.С.Бархударов эквивалентсиз лексикани
тасниф қилар экан, бир гуруҳ ―тасодифий лакуналар‖ни
ажратади ва тилларнинг биридаги бу лексик бирлик
қайсидир сабаб билан бошқа тилда сўз шаклида ѐки
турғун бирикма шаклида мавжуд бўлмайди, деб таъкид-
лайди [1].
Бинобарин, лакуна ҳодисаси маълум фан ѐки соҳа
доирасида турлича тил ва маданият эгалари томонидан
субъектлараро ҳодиса сифатида, аввало таржима
назарияси ва маданиятлараро коммуникация (ўзаро
алоқалар)да ўрганилиб, таҳлил қилинган.
―Ҳар бир маданият, ҳар битта тил бу дунѐни ўзича
кўради ва ўзича алоҳида дунѐдир‖, деб ѐзади Октавио Пас
[6].
XX асрнинг 2-ярми ва XXI аср бошларида тилнинг
қурилиш тизими парадигмаси ўтган юз йил давомида
тегишли матншунослик масалаларига жавоб бериш
билангина чекланди, натижада, лингвистика инсон
факторига мурожаат қилди.
Тил ва маданият ўртасидаги муҳим боғловчи
восита – бу инсон ҳисобланади. Инсон камолоти шахсий
(субъектив) фаолият сифатида аниқ бир жамиятдаги
қадриятлар тизими билан биргаликда амалга ошади.
Инсоннинг қобилияти аниқ бир вақт бирлигида, аниқ бир
тарихий-ижтимоий борлиқда шаклланади. Унинг тил ва
нутқ қобилияти ана шу маданият ѐки қадрият билангина
чекланмайди, балки барча мулоқотдаги инсонлар билан
ўзаро алоқада ривожланади.
Бир тилда мавжуд бўлган лексик бирлик ѐки сўз
бошқа тилда мавжуд бўлмаслиги, шунингдек айни сўзга
эквивалент бирлик йўқлиги сабабли ўзга тилда шу сўзни
ифодалаш имконияти бўлмайди. Бундай бирликлар,
одатда изоҳлаш ѐки тасвирлаш орқали ѐки ноэквивалент
сўзлар орқали ифодаланади.
Рус тилшуноси И.А.Стернин бу ҳақда шундай
дейди: ―Ҳар бир тилда кўп сонли тил ичидаги лакунар
бирликлар мавжуд, яъни гарчи маъносига кўра яқин
лексемалар мавжуд бўлса-да, тилнинг лексик тизимида
бўш, тўлдирилмаган жойлар учрайди‖ [8].
Кўпгина
тадқиқотчилар
бундай
ўзаро
номутаносибликни, яъни бир тилда бўлиб, иккинчи тилда
мавжуд бўлмасликни нафақат тилнинг лексик қатламида,
балки қиѐсланаѐтган тилларнинг грамматик қатламида
ҳам бўлишини таъкидлайдилар [2].
Мавжуд далиллар шуни кўрсатадики, ўзаро
алоқада бўлган тиллар ва маданиятлар орасида, уларнинг
лексик қатлами ва грамматик қурилишидаги ўзаро
номувофиқликлар нисбатан кенгроқ фарқ қилади.
Бинобарин, тилшунослар тилдаги лакуналарни
аслий ва нисбий лакуналарга ажратиш билан бирга,
уларни стилистик, этнографик ва ассоциатив лакуналарга
ҳам ажратади. Стилистик лакуналар икки тил ўртасида
бирор сабаб билан стилистик планда ўзаро мос келмаган
ҳолатларда юзага келади.
Юқорида таъкидланган аслий лакуна деганда, бир
тил ѐки маданиятда мавжуд бўлиб, бошқа тил ва
маданиятда мутлақо учрамайдиган бирлик (элемент)
тушунилади. Нисбий лакуна деганда, қиѐсланаѐтган тил
ва маданиятларда ўзаро қисман мос келмайдиган тушунча
ва ҳодисалар англашилади.
Таъкидлаш
жоизки,
кўпгина
мутахассислар
тиллараро ва маданиятлараро турли хил номутаносиб-
ликларни ифодалашда лакуна терминидан фойдаланмай-
дилар. Уларнинг ўрнига бирор тилда йўқ бўлган лексик
бирликнинг ўрнига бошқа тилдаги мавжуд тушунчадан
тўғридан-тўғри фойдаланишади.
Лакуна – алоқа жараѐнида у ѐки бу реалиянинг
ўзаро мос келмаслиги сабабли тил ва маданиятларни бир
хил ўлчам (қолип)га солиб бўлмасликдир.
Тадқиқотчилар (Марковина И.Ю.,Сорокин Ю.А.)
ижтимоий-маданий лакуналарни қуйидагича тасниф
қиладилар [3,7]:
Субъектив лакуналар, миллий-маданий ўзига
хосликларни акс эттиради;
Коммуникатив
фаолият
лакуналари,
алоқа-
аралашув (коммуникация)даги турли миллий-маданий
номувофиқликларни акс эттиради;
Матн лакуналари, матнларда юзага келадиган
ўзига хос мулоқот қуроли бўлиб, улар матн мазмунида,
акс эттириш, материални қабул қилиш шаклларида
муаллифнинг мўлжали ва поэтикасида ўз аксини топади;
Маданий кўлам (ландшафт)лакуналари, кенг
маънода у ѐки бу аниқ коммуникатив ҳолатни акс
эттиради.
Дунѐ манзараси, бир томондан, ўзгарувчан, кўп
вариантли ва индивидуал, бошқа томондан унда тил
эгаларининг катта гуруҳи ва миллатнинг ижтимоий-типик
тасаввури ўз аксини топган. Шунга кўра, биз дунѐнинг
миллий ўзига хос тасвири ва тафаккурини ўзида мужассам
этган миллий-маданий тил ва хусусий тил ҳақида сўз
юритишимиз мумкин.
Айнан мана шу ўзига хослик ―лакуналар тавсифи‖
ҳақидаги концепция, ички лингвомаданий коммуникация-
нинг асоси бўлиб хизмат қилади. Масалан, рус тили ва
немис тилининг дунѐ тиллари манзарасидаги ўзаро фарқи
маданиятлараро
коммуникация
жараѐнида
муайян
лакуналар пайдо бўлишига олиб келади.
Ҳар бир тилда ички лакуналар катта ўрин тутади.
Гарчи маъно жиҳатдан бир-бирига яқин бўлган
лексемалар мавжуд бўлса-да, барибир тил захирасида,
унинг лексик тизимида бўш жойлар кўп бўлади.
Do'stlaringiz bilan baham: 
