369
izobutilenning suv bilan o‘zaro reaksiyasi natijasida olinadi va uning formulasi –
(SN
3
)3SON.
MTBE. Metil-tret-butil-efir (MTBE) kislorod saqlovchi qo‘shimcha hisoblanadi.
U spirtlar (OH – guruhni saqlovchi malekula) sinfiga mansub bo‘lgan metanol, etanol
va TBS dan farq qiladi. Lekin shunga qaramay, MTBE har holda kislorodni saqlaydi.
Formulasi (CH
3
)3COCH
3
, suvda erimaydi. MTBE izobutelinnig metanol bilan
katalizator ishtirokidagi reaksiyasi bilan olinadi.
Avtomobillarning benzinlari sanoatda quyidagi markalarda ishlab chiqiladi: A-72,
A-76, A-80, A-92, AI-91, AI-93, AI-95 (A-matomobil, sonlar – oktanlar soni, I-harfi
oktanlar soni tadqiqot metodida aniqlangan).
Aviatsiya
benzinlari
porshenli
aviatsiya
dvigatellarida
qo‘llanilishga
mo‘ljallagan. Ularning markalari B-91/115, B-95/130, B-92 va B-70 (B-benzin,
sur’atdagi son –
oktanlar soni; maxrajdagi sonlar – boyitilgan aralashmada navlilik
ko‘rsatkichi).
Hozirgi vaqtda aviatsiyada porshenli tizimdan refaol dvigatellarga o‘tilganligi
uchun aviatsiya benzinlarini ishlab chiqarish va iste’moli kamaygan.
Dizel yoqilg‘isi
- qisilish natijasida alanga oladigan dvigatellarda va ba’zi bir
gazturbinali dvigatellarda foydalaniladi.
Bundan tashqari har xil sharoitlarda
qo‘llaniladigan uch xil turdagi yoqilg‘ilar ishlab chiqariladi.
L- (yozgi) – atrof muhitning harorati musbat bo‘lganda qo‘llaniladi;
Z (qishki) – atrof muhitning harorati -20
o
S (yoqilg‘ining quyuqlashish harorati -
35
o
S) dan minus -30
o
S gacha (yoqilg‘inig quyuqlashish harorati -45
o
S yuqori) bo‘lgan
sharoitlarda qo‘llaniladi;
A(artik) – ishlatishda atrof –muhitning harorati minus -50
0
S gacha.
Dizel yoqilg‘isining asosiy tasniflariga alangalanish harorati, sovush harorati va
oltingugurtning tarkibi kiradi. Yoqilg‘ining bug‘i havo bilan birga aralashganda
alangalanish yoki olovni olib kelishi – alangalanish harorati deyiladi. U yoqilg‘ining
bug‘lanishini va olovni xavfsizligini tavsiflaydi. Markasi L bo‘lgan yoqilg‘i
uchun
alanganish harorati 40
o
S dan kichik, marka Z –uchun – 35
o
S dan past.
Oltingugurtning miqdoriga ko‘ra dizel yoqilg‘isidagi miqdori massasi bo‘yicha -
0,2 % dan kichik, 0,5% dan katta emas.
Alangalanish haroratiga yoki sovush ma’lumotiga hamda oltingugurtning
tarkibiga muvofiq dizel yoqilg‘isi shartli ravishda quyidagicha ifodalanadi: L-O, 2-40
bu yozda paytida qo‘llaniladigan dizel yoqilg‘isi, oltingugurtning massali miqdori O,2%
va alangalanish harorati 40
o
S. Z-0,2-35 – bu yoqilg‘i qish vaqtida ishlatiladi,
oltingugurtning massali ulushi 0,2% va alanganish harorati 35
o
S.
Refaol yoqilg‘i
– samolyot va vertolyotlarning gazturbinali dvigatellarida
foydalaniladi. Bortdagi zaxira yoqilg‘isini olish, bakning hajmini chegaralanganligi va
samolyot uchishni boshlashdagi og‘irligini ko‘tarish uchun katta energiya talab
qilinganligi uchun yoqilg‘ining yonish energiyasi yuqori bo‘lishi kerak.
Massasini
arzonligini turiga muvofiq bu talablarga kerosin to‘liq javob beradi.
Refaol aviatsiyaning boshlang‘ich davrida yoqilg‘iga bo‘lgan istemol talabini T-1
yoqilg‘isi qondiradi, u oltingugurt miqdori kam bo‘lgan neftdan olinadi. Lekin 1950
yillardan boshlab refaol yoqilg‘ini ishlab chiqarish olingugurtli neftlarni qayta ishlash
370
hisobiga kengaytirilgan, natijada massasini turi bo‘yicha refaol yoqilg‘iga mos
keladigan TS-1 yoqilg‘i ishlab chiqilgan.
Bundan tashqari T-2, T-6 markali refaol yoqilg‘ilar ishlab chiqariladi. Traktor
yoqilg‘isi sifatida kerosin va ligroindan foydalaniladi. Energetika tizimidagi
gazturbinalari, suv va yer usti transportlari uchun mazutlar va gazoyllardan
foydalaniladi. Qozonxona yoqilg‘isi sifatida F5 va F12 yoqilg‘isidan (sonlar –
shartli
qovushqoqligi 40
0
S da ) hamda yoqilg‘i mazuti M40, M 100, M200 lardan
foydalaniladi.
Neft yog‘lari-
ishlab chiqariladigan neft yog‘larining assortimentlari juda ko‘p
turda: motorlar, industrial, silindrlar, turbinalar,
kompressorlar, transmission, o‘qlar,
elektr izolyatsiyasi va boshqalar uchun.
Motor yog‘lari-
aviatsiya, avtomobillar va dizel
dvigatellarini surkovi;
industrial
–sanoat jihozlarini surkovi; silindrlar-zolotniklarni va
bug‘ mashinalarini porshenli silindrlarini surkovi uchun;
turbinalar
–har xil turdagi
turbo agregatlarni podshipniklarini va elektr tokli
generatorlarni sovutish va
moylashda qo‘llaniladi;
transmission
-ko‘pgina mashinalarni mexanizmlarni tishli
uzatmalarini moylash uchun;
kompressor
-silindrlarni, shtoklarni, kompressorlarni
klapanlarini, havo haydagichlarni va sovutish mashinalarini moylashda qo‘llaniladi;
o‘qli
–temir yo‘l vagonlarini o‘qlarini, bo‘yinlarini, teplovozlarni g‘ildiraklarini,
parovozlarni va temir yo‘l transportining harakatdagi tarkibining ishqalanish tugunlarini
moylashda qo‘llaniladi;
elektr izolyatsiya
– (transformatorlar,
kondensatorlar va
kabellar)-elektr qurilmalarda dielektrik sifatida va sovituvchi suyuqlik sifatida
qo‘llaniladi.
Boshqa neft mahsulotlari-
qattiq tovar parafinlari-sintetik kislota va spirtlarni
mahsulot sifatida ishlab chiqarishda qo‘llaniladi hamda yuvuvchi moddalarni ishlab
chiqarishda xom-ashyo hisoblanadi. Parafin meditsinada, oziq ovqat sanoatida ( parafin
qog‘ozidan tara va o‘ramlar, kartonlar), gugurtlar ishlab chiqarishda svechalar,
daraxt
tolalaridan plitalar va boshqa turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishda qo‘llaniladi.
Serezin–
surkovlar, vazelinlar, kremlar va elektrozolyatsiya materiallarni ishlab
chiqarishda qo‘llaniladi.
Vazelinlar-
tabiiy, sun’iy, texnik va meditsina turida bo‘ladi. Tabiiy vazelinlar
parafinnning mazutlaridan olinadi. Sun’iy vazelinlar-mineral yog‘larni va parafinning
aralashmasi, texnik vazelin - parafin bilan industrial yog‘ning aralashmasidir, meditsina
yog‘i esa - oq serezinning va parafinning parfmeriya yog‘i bilan aralashmasidir.
Neftli bitumlar-
yo‘l qurilishida gidroizolyatsiya
va tomlarni bekitish uchun
materiallar sifatida ishlab chiqariladi.
Kerosinlar yoritish materiallari sifatida foydalaniladi.
Eritgichlarning quyidagi turlari – neftdan ishlab chiqariladi:
a) benzilli eritgich BR-1 – rezina sanoatida qo‘llaniladi;
b) uayt spirt – lak- buyoqlar ishlab chiqarish sanoatida qo‘llaniladi;
v) eksratsion benzin – ekstratsiya jarayonlarida qo‘llaniladi.
Neftli koks–elektrodlar ishlab chiqarishda hamda alyuminiy sanoatida
qo‘llaniladi, qurumlar–rezina sanoatida hamda qalamlar ishlab chiqarishda, izolyatsiya
materiallari, kopirovka qog‘ozlari, buyoqlar va boshqa. Konsistentli surkovlarga –
solidollar, texnik vazelinlar va boshqalar kiradi.
