3- мавзу. Билиш назарияси Режа

Догматика.
2
Догматик тафаккур фалсафадаги амалиёт ва фаннинг янги маълумотларини 
ҳисобга олмай, конкрет макон ва замон билан боғлиқ бўлмаган, ўзгармас тушунчалар ва қоидалар 
билан иш кўрувчи тафаккур усулидир. Догматик тафаккурнинг асосини метафизика ташкил 
қилиб, у дастлаб софистик тафаккур усулига қарама-қарши ўлароқ, вужудга келади. Догматик 
тафаккурнинг пайдо бўлиши тарихан метафизик усулнинг қарор топиши ва ривожланиб бориши 
билан боғлиқдир. Дастлаб табиатшунослик фанлари соҳасида табиатни текшириш усули сифатида 
пайдо бўлган метафизика «табиатдаги буюмлар ва жараёнларни бир-биридан ажратилган ҳолда, 
улар ўртасидаги умумий боғланишдан ташқарида текширишга ва шунинг натижасида, уларни 
ҳаракат ҳолатида эмас, балки ҳаракатсиз ҳолатида - муҳим даражада ўзгарадиган нарса сифатида 
эмас, балки ўлик нарсалар сифатида текширишга» кишиларни одатлантириб қўя бошлайди. 
Бундай текшириш ва тушуниш бора-бора ўзига хос догматик тафаккур усулини вужудга 
келтиради. 
4. Билишда ҳақиқат ва амалиётнинг ўрни 
Фалсафада ҳақиқат тушунчаси. 
Билишнинг бош вазифаси ҳақиқат излашдир. Ҳақиқат 
масаласи бутун билиш назариясининг энг муҳим вазифасидир. Файласуфлар орасида ҳақиқат ва 
унинг билишдаги роли тўғрисида ягона фикр йўқ. 
Ҳақиқат, бу – бизнинг дунё тўғрисидаги билимларимиз ва тасаввурларимизнинг дунёнинг 
ўзига, объектив реалликка мувофиқ келишидир. Ҳозирги замон фалсафий ва илмий адабиётида 
объектив ҳақиқат тушунчаси тез-тез учраб туради.
Объектив ҳақиқат – бу билимларимизнинг шундай мазмуники, у бир кишига ҳам, бутун 
инсониятга ҳам боғлиқ эмас. Ҳақиқатнинг объективлигини у мавжуд оламнинг инъикоси бўлиши 
белгилайди.
Абсолют ҳақиқат – бу билиш объекти ҳақидаги инкор этиб бўлмайдиган тўлиқ ва тугал 
билимдир, нисбий ҳақиқат эса – билиш предмети тўғрисидаги нотўлиқ ва нотугал билимдир
. 
Абсолют ҳақиқат тўлиқ ҳажмдаги объектив ҳақиқатдан бошқа нарса эмас, 
нисбий ҳақиқат
эса – 
нотугал шаклдаги, нотулиқ ҳажмдаги объектив ҳақиқатдир. Ҳар бир нисбий ҳақиқатда абсолют 
ҳақиқат жиҳати бор, чунки ҳар қандай нисбий ҳақиқат объективлиги сабабли, унда доимий билим 
жиҳати бор 
Догматизм инсон билиш фаолиятининг ҳамма соҳаларида ҳам намоён бўлиши мумкин. У 
инсоннинг борлиқни билишга, уни амалий ва назарий ўзлаштириш ва ўзгартиришига тўсқинлик 
қилади.
Релятивизм эса, догматизмдан фарқли ўлароқ, инсон билишида ҳосил бўлган 
билимларнинг нисбий томонларини мутлақлаштириб, инсон билимлари фақат нисбий 
1
Эклектика
 (юнонча:
еklegein — танлайман, дегани) — турли қарама-қарши назарияларни қарашларни аралаш-қуралаш 
қилиб юборувчи тафаккур усули.
2
Догматика (юнонча сўз бўлиб ўзгармас, қотиб қолган, ақида дегани) — конкрет шарт-шароитларни ҳисобга олмай 
қўлланиладиган қоида, принцип, фикрдир.

---

ҳақиқатлардан иборат, деб, мутлақ ҳақиқатни бутунлай инкор қилиш туфайли келиб чиқади. Бу 
оқим вакилларининг фикрича, инсон борлиқ ва унинг қонунларини фақат қисман билар эмиш, 
нисбийлик инсон билимларининг ҳаммасига хос эмиш. Бу билан улар инсон билимларининг 
ҳаммасини нисбий, деб эълон қилиб, мутлақ ҳақиқатнинг борлигини, унинг инсон билишига 
хослигини бутунлай рад қилади.
Абсолют ҳақиқатни абсолютлаштириш 
догматизмга
, нисбий ҳақиқатни абсолютлаштириш 
релятивизмга
олиб келади. Релятивизм ва догматизмнинг чекланганлигига сабаб уларда абсолют 
ҳақиқат билан нисбий ҳақиқат бир-биридан ажратиб олинганлиги ва қарама-қарши қилиб 
қўйилганлигидадир. Бизнинг билимларимиз айни бир вақтнинг ўзида ҳам абсолют, ҳам 
нисбийдир.