Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

 
ASALARILARNING RIVOJLANISH SIKLLARI 
 
Mahmudov M.U. 
Farg‘ona davlat universiteti

Asalarilar bo‗g‘imoyoqlilar – 

Arthopoda 
tipi, Hasharotlar – 
Insecta
sinfi, Pardaqanotlilar – 
Humunoptera
turkumi, Asalarilar – 
Apidae
oilasi, Arilar – 
Apis melliferaL
. avlod va turi hisoblanadi. 
Asalarichilik sohasini tashkil etish va rivojlantirish uchun asalari oilasini tashkil etuvchi individlarning 
rivojlanish bosqichlarini o‗tish muddatlarini va ularning biologik xususiyatlarini yaxshi bilish ulardan 
yanada samaraliroq foydalanish imkoniyatini beradi.Asalarilar oilasini tashkil etuvchi individlarning 
vazifalari taqsimlangan bo‗lib, ularning hayotiy jarayonlari turlicha va juda murakkabdir. Asalari oilasi 
nasl beradigan ona ari, ishchi ari (naslsiz urg‘ochi ari) va erkak arilar (trutenlar) dan tashkil topadi. Xar 
bir oilada vazifaning taqsimlanlanganligi ularning morfologik belgilariga ham o‗z ta‘sirini ko‗rsatadi. 
Shuning uchun ona ari tanasi biroz kattaroq, uzunligi o‗rtacha 20-25 mm, og‘iriligi 0,2 gr atrofida 
bo‗ladi. Tuxum qo‗yishdan boshqa xech qanday vazifani bajarmaganligi uchun uning qornidan 
qanotlari biroz uzunroq bo‗lib, oyoqlarida gulchang yig‘adigan savatchasi bo‗lmaydi.Bundan tashqari 
xartumi ishchi asalarilarnikiga qaragandan biroz kaltaroq bo‗ladi [3]. 
Ona asalarilarning jinsiy sistemasi juda yaxshi rivojlangan bo‗lib, ikkita tuxumdan, ikkita tuxum 
yo‗li, qin va uning ikkita qo‗shimcha bezidan iborat. Ona arining tuxumdoni qornida, orqa yarim 
xalqalar tagida joylashgan bo‗lib, uning uzunligi 5-6 mm, eni 3-4 mm bo‗ladi. Xar bir tuxumdonda 
150 tagacha tuxum naychalari bo‗ladi. Ona ari uyasidan chiqqandan so‗ng 7-10 kun o‗tgandan keyin 
erkak ari bilan juftlashish xususiyatiga ega bo‗ladi.
Ishchi asalarilar oilaning asosiy qismini egallaydi va jinsiy sistemasi yaxshi rivojlanmagan 
urg‘ochi asalarilardir. Tanasining uzunligi o‗rtacha 12-14 mm, og‘irligi 0,1 gr keladi. Ishchi 
asalarining jinsiy sistemasi umumiy tuzilishi jixatdan ona asalarinikiga o‗xshasa ham lekin bajaradigan 
vazifasi turlicha bo‗lganligi sababli yaxshi rivojlanmagan. Ishchi arining tuxumdoni va qini rudiment 
holda bo‗lganligi sababli juftlashish qobilyatini yo‗qotgan. Ammo ayrim holatlarda, masalan, asalari 
oilasida uzoq vaqtgacha ona ari bo‗lmay qo‗lsa, ishchi arilarning tuxumdonida tuxum yetilish holati 
kuzatiladi. 
Erkak arilarning tanasi ishchi arilarnikidan biroz kattaroq bo‗lib, tanasining uzunligi o‗rtacha 15-
17 mm, og‘irligi esa 2,2 gr ga yetadi. Erkak asalarilarning jinsiy sistemasi ikkita urug‘don, urug‘ 
pufagiga aylanadigan ikkita urug‘ yo‗li, ikkita qo‗shimcha yoki shilimshiq ajratadigan bezlar, urug‘ 
otadigan kanal va qo‗shilish apparatidan iborat. Urug‘donda 200 ga yaqin urug‘ naychalari bo‗lib, 
ularning hammasi bitta umumiy parda bilan o‗ralgan bo‗ladi.Bu urug‘ naychalarida esa erkak jinsiy 
hujayralari – spermalar yetiladi. Erkak ari uyasidan chiqqandan so‗ng 8-14 kun o‗tib uning jinsiy 
sistemasi juftlashish xususiyatiga ega bo‗ladi.
Ona ari bilan erkak arining juftlashuvi muvaffaqiyatli o‗tsa, ona ari urug‘lanib bo‗lganidan so‗ng 
oradan 34-48 soat o‗tgandan keyin tuxum qo‗yishni boshlaydi. Bunda ikki xil urug‘langan va 
urug‘lanmagan tuxum qo‗yadi va urug‘langan tuxumdan ona va ishchi arilar, urug‘lanmagan 
tuxumdan esa erkak arilar rivojlanib chiqadi [1].
Ona arining oz yoki kam tuxum qo‗yishi quyidagi omillarga bog‘liq:
1) ona asalarining yoshi; 2) jinsiy organlarining tuzilishi; 3) uyaning to‗g‘ri qurilishi va bo‗sh 
kataklarning bo‗lishi; 4) tabiatda asalari yig‘adigan nektar, asal va gulchang yetarli bo‗lishi; 5) yilfasli.
Ona ari o‗z tanasining og‘irligiga teng miqdorda tuxum qo‗yishi mumkin. Buning uchun esa ona 
arining jinsiy sistemasi yaxshi taraqqiy etgan bo‗lishi va organizmda moddalar almashinuvi jarayonlari 
normal o‗tishi kerak. Yaxshi rivojlangan bitta ona ari bir sutkada o‗rtacha 1500-2000 ta va undan ham 

---

328 
ortiq, bir mavsumda esa 150 000-200 000 ta tuxum qo‗yishi mumkin. Ona ari tuxumini mum 
katakning tubiga dum tomoni bilan yopishtirib qo‗yadi, bosh tomoni esa bu vaqtda erkin holatda 
turadi. Tuxum birinchi kun mum katakning devorlariga perpendikulyar holatda, ikkinchi kuni esa 
biroz qiyalab turadi, uchinchi kuni esa mum katak tubiga yotadi. Tuxumdan chiqqan lichinka tashqi 
tuzilishi bilan voyaga yetgan yetgan asalaridan farq qiladi. Lichinka tanasi bosh va 13 ta bir xil shaklda 
tuzilgan halqadan iborat bo‗ladi. Lichinkaning tanasi rangsiz bo‗lib, umumiy tanasi yupqa xitin bilan 
qoplangan. Tuxumdan chiqqan lichinka mum katak tagida xalqa shakliga o‗xshab yotadi va uzunligi 
1,5 mm, og‘irligi esa 0,3 mg keladi. Lichinka tez xazm bo‗ladigan ozuqa va tarkibida sifatli oqsil, 
yog‘, shakar, vitaminlar, mineral moddalar bilan boqilganda juda tez rivojlanadi. Lichinka to‗rt marta 
tullaydi va tullash natijasida o‗sib 6-kunida tanasini birdaniga rostlab turadi. Bu vaqtda esa ishchi 
asalarilar mum katakni gulchang va mumdan tayyorlangan qopqoq bilan yopib qo‗yadi. Shu davrdan 
boshlab lichinka pilla devorini yasashni boshlaydi. Pilla tayyor bo‗lgandan keyin xarakatsizdek 
ko‗rinadi lekin, tanasi bosh, ko‗krak va qorinchaga ajraladi. Boshida ikkita murakab va uchta oddiy 
ko‗z, mo‗ylovchalar xosil bo‗ladi, ko‗krak qismida esa uch juft oyoqchalar va ikki juft yupqa, ensiz 
plastinkaga o‗xshash qanotchalar paydo bo‗ladi. Asalari g‘umbagi deyarli voyaga yetgan asalariga 
o‗xshaydi, tanasi kichikligi va qanotlari yozilmaganligi bilan farq qiladi. G‘umbaklik davrining oxirida 
po‗stini tashlab yana bir bor tullaydi va yosh asalari chiqadi. Asalari po‗stini tashlagandan keyin 
voyaga yetgan bosqichga o‗tadi. Bu bosqichda asalari o‗smaydi va uning tanasida xech qanday 
o‗zgarish ham sodir bo‗lmaydi. Usti yopilgan mum katakni qopqog‘ini ustki jag‘i bilan kemirib 
uyasini ustiga chiqadi. Bunday rivojlanish asalari oilasining barcha vakillarida ya‘ni ona ari, ishchi ari 
va erkak arilarda bir xil bo‗ladi. Faqat ona ari alohida uyada tarbiyalanadi va ona asalarining tuxumlik 
bosqichi 3 kun, lichinkalik bosqichi 5 kun, g‘umbaklik davri 8 kun, umumiy rivojlanish davri uchun 
esa 16 kun kerak bo‗ladi. Ishchi asalarini voyaga yetish uchun esa tuxumlik bosqichi 3 kun, lichinkalik 
bosqichi 7 kun, g‘umbaklik davri 14 kun, o‗rtacha umumiy 24 kun, erkak arilar uchun esa tuxumlik 
bosqichi 3 kun, lichinkalik bosqichi 6 kun, g‘umbaklik davri 12 kun, o‗rtacha umumiy 21 kun kerak 
bo‗ladi (1-jadval) [2].