Азярбайъан кооперасийа университетинин дярсликляри

transaksion xərclər
ifadəsinə də tez-tez rast gəlmək olur. Transaksion xərclər 
dedikdə, mübadilə sahəsinə mülkiyyət hüququnun dəyiş- 
dirilməsi ilə bağlı olan xərclər nəzərdə tutulur. Bu xərclərə, 
əsasən, aşağıdakı xərclər aid edilir: 
a)
iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olanın (iqtisadi agentin) 
informasiya axta
р
ışına, informasiya alınması və işlənməsinə 
sərf olunan vaxt və vəsait; 
b)
nəticəsiz informasiyalarla əlaqədar itкilər; 
c)
danışıqların aparılmasına sərf olunan xərclər; 
d)
kollektivdə ―Konsensus idealogiyasının‖ forma- 
laşmasına və s. çəkilən xərclər. 
Bəzi ədəbiyyatlarda əmtəələrin tədavülü ilə əlaqədar 
olan xərcləri də istehsal xərclərinin bir növü hesab edirlər. 
Əmtəələrin tədavül dairəsində hərəkəti ilə əlaqədar olan bu 
xərclər–xalis tədavül xərcləri və tədavül dairəsində istehsal 
prosesinin davamı ilə əlaqədar olan xərclərdir. İstehsal 
prosesinin tədavül dairəsində davamı ilə əlaqədar xərclərə 
normal nəqliyyat xərcləri, əmtəələrin saxlanması, qablaş- 
dırılması və s. ilə əlaqədar olan xərclər aiddir. Xalis tədavül 
xərclərinə isə satıcıların, kassirlərin, nəzarətçilərin, müşahidə 
cihazlarının və sairənin saxlanması xərcləri aid edilir. 
İstehsal xərcləri kimi, tədavül xərclərinin də azaldılması 
sahibkarların əldə etdikləri qazanclarını
н
artmasına səbəb 
olur. 
§3. Mənfəətin mahiyyəti, növləri və rol
у
 
 
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadi fəaliyyətin hər bir 
növü ilə məşğul olan iqtisadi subyekt, fəaliyyətə müəyyən 

---

206 
məqsədlə başlayır. Onun əsas məqsədi, mümkün olduqca 
yüksək qazanc əldə etməkdir. Onun bu məqsədi, iqtisadi 
ədəbiyyatda mənfəət kateqoriyası ilə ifadə olunur. 
Mənfəətin 
mahiyyəti 
və 
təbiəti 
haqqında 
nəzəriyyəçilərin baxışları xeyli müxtəlifdir. A.Smitə görə 
mənfəət, həmçinin torpaq rentası sahibkarlar tərəfindən 
işçilərin əmək məhsulundan çıxma hesab edilir. Lakin o, 
haqqı ödənilməmiş əməyin təzahür forması olan mənfəət, 
orta mənfəəti əmək – dəyər nəzəriyyəsi baxımından izah edə 
bilməmişdir. Bu nəzəriyyəyə görə, mənfəət işçilərin sayına 
proposional olmalıdır. Həyat fəaliyətində isə, kapitalın 
kəmiyyətinə proporsional olur. 
Mənfəət haqqında neoklassiklərin baxışları klassiklərin 
baxışlarından xeyli müxtəlifdir. Neoklassiklərin mənfəət 
nəzəriyyəsinin əsasını son məhsuldarlıq nəzəriyyəsi təşkil 
edir. Bu nəzəriyyəyə görə, kapital da əmək kimi ―məhsuldar 
xidmət‖ edir və ictima
и
məhsuldan öz payını alır. Bu pay 
kapitalın yaratdığı son məhsulun dəyərinə bərabər olan 
hissəsidir. Frenk Haytın fikrincə, mənfəət qeyri-təkmil 
rəqabət şəraitində sahibkarların riskə getdikləri fəaliyyətləri 
müqabilində aldıqları haqdır. 
J.Şumperə görə, mənfəət sahibkarların elmi-texniki 
yenilikləri tətbiq etdiklərinə görə aldıqları haqqıdır. 
P.Samuelsonun da mənfəət haqqında fikri buna yaxındır. 
Onun fikrincə, mənfəət qabaqcadan nəticəsi görünməyən 
texniki 
yeniliklərin 
cəsarətli 
tətbiqindən 
götürülən 
müvəqqəti gəlirdir. 
Neoklassiklər mənfəəti iqtisadi hökmranlıqla da 
əlaqələndirirlər. Bunlara kapital sahibləri, idarəedənlər, 
mühəndislər, hətta, səhm sahibləri olan muzdlu işçiləri də 
aid edirlər. 

---

207 
Klassiklərdən fərqli olaraq K. Marks mənfəətin mahiy- 
yətini əmək-dəyər nəzəriyyəsi nöqteyi-nəzərindən izah 
etmişdir. Onun fikrincə, mənfəət izafi dəyərin çevrilmiş 
formasıdır; mənfəət reallaşmış, pul formasını almış izafi 
dəyərdir. 
Mənfəətin mahiyyəti haqqında nəzəri baxışlar müxtəlif 
olduğu kimi onun haqqında da fikirlər müxtəlifdir. K.Marks 
mənfəətin iki növünü – orta və üstəlik-tədqiq etmişdir. Orta 
mənfəətin qərarlaşması sahələrarası rəqabətin nəticəsidir. 
Belə ki, kapital daim daha yüksək kapital olan sahələrə 
gedir. Kapitalın da bu cür axını bütün sahibkarlar üçün 
bərabər (orta) mənfəətin qərarlaşmasına səbəb olur.