Азярбайъан кооперасийа университетинин дярсликляри

§2. İstehsal 
хяръля
rinin növləri 
M
ц
hasiblərdən fəqli olaraq, iqtisadçıları istehsal 
xərclərinin zahiri və kifayət qədər aşkar tərəfi qane etmir. 
Onlar xərclərin daxili mahiyyətini açmağa cəhd göstərirlər. 
Iqtisadi ədəbiyyatda istehsal xərcləri müxtəlif cür təsnif 
olunurlar. Bunlardan biri 
fərdi və ictimai istehsal
xərcləridir. 
Fərdi istehsal xərcləri dedikdə fiziki və hüquqi subyektlərin 
məhsul və xidmətlərin istehsalına sərf etdikləri kapital məs- 
rəfləri nəzərdə tutulur. Ictimai istehsal xərcləri dedikdə isə 
məhsul və xidmətlərin istehsalına cəmiyyətin çəkdiyi xərclər 
nəzərdə tutulur. Fərdi istehsal xərcləri kapital məsrəfləri ilə 
ölçüldüyü halda ictimai əmək məsrəfləri cəmiyyət tərəfindən 
əmək sərfi ilə ölçülür. Hər bir sahibkar istehsalı səmərəli təşkil 
etmək üçün fərdi istehsal xərclərini ictimai istehsal 
xərclərindən aşağı salmağa çalışır. Belə bir şəraitdə onun 
qazancı (mənfəəti) daha çox olur. Istehsal xərclərinin bu cür 
təsnifatı marksist ədəbiyyatda daha geniş yayılmışdır. 
Müasir nəzəriyyələrdə istehsal xərcləri əsasən 
aşkar və
gizli
xərclər şəklində nəzərdən keçirilir. Bəzi ədəbiyyatlarda 
bunlar xarici və daxili xərclər şəklində nəzərdən keçirilir. 
Aşkar (xarici) xərclər dedikdə, istehsal subyektlərinin resurslar 
bazarından istehsal amilləri almaq üçün sərf etdikləri vəsait 
nəzərdə tutulur. Gizli (daxili) xərclər isə sahibkarın istehsal 

---

203 
amili almaq məqsədi ilə pul sərf etməsilə əlaqədar deyildir. Bu 
xərclər bir növ sahibkarın qurbanları hesab olunur. Məsələn, 
sahibkar malik olduğu istehsal sahəsini (torpaq, tikili və s.) 
başqasına icarəyə verməyib, özü istifadə edir. O, bir növ həmin 
sahəni icarəyə verib alacağı icarə haqqını qurban verir. Bəzi 
hallarda isə sahibkar firmanı özü idarə edir, bu və ya digər 
işlərdə çalışır. O, bu işləri başqasına gördürüb əmək haqqı 
ödəsəydi və özü başqa yerlərdə işləsəydi əmək haqqı olardı. 
Sahibkarın qurban verdiyi icarə haqqı 
вя 
gizli (daxili) xərc 
hesab olunur. Bu xərclər m
ц
hasibat sənədlərinə düşməsə də, 
iqtisadçılar tərəfindən nəzərdə tutulur. 
Aşkar (xarici) və gizli (daxili) xərclərin məcmusu 
məcburi istehsal xərcləri adlanır. Məcburi istehsal xərclərinin 
tərkib hissələrindən biri də normal mənfəətdir. Normal mənfəət 
istehsalçıya həmin sahədə qalmağa imkan verir. 
İqtisadi ədəbiyyatlarda istehsal xərcləri sabit (təsbit 
olunmuş) və 
dəyişən
xərclər formasında da tədqiq olunur. Sabit 
xərclər o xərclərdir ki, onların kəmiyyəti istehsal olunmuş 
məhsulun miqdarından (həcmindən) asılı deyildir. Bu xərclərə 
vergilər, borca görə faiz, mühafizə haqqı, amortizasiya 
ayırmaları, idarəetmə xərcləri və s. aid edilir. 
Dəyişən xərclər isə bilavasitə istehsal olunmuş məhsulun 
miqdarından (həcmindən) asılı olaraq dəyişir. Bu xərclərə 
xammal və materiallar, yanacaq və elektirik enerjisinə və 
s.çəkilən xərclər, muzdlu işçilərə verilən əmək haqqı və s. aid 
edilir. Sabit və dəyişən xərclərin məcmusu, ümumi istehsal 
xərcləri adlanır. 
Nəzərdən keçirilən xərclərin istehsalın miqdarına olan 
nisbəti