Elektroakustika

2.6. Tepkili tebranishlar 
 
Bir vaqtda bir necha tovushlarni qabul qilish qo‘shimcha eshitish 
hodisalariga sabachi bo‘ladi. Balandligi va tembri bo‘yicha bir xil ikkita 
tovush eshitish a’zoimiz asosiy membranasining bir bo‘lagini 
qo‘zg‘atadi va ikkala tovush, eshitish a’zoimizda qo‘shilib ketadi. Ikkita 
tovushning bir-biridan balandligi bo‘yicha ozgina farqlanishi asosiy 
membrananing qo‘shni qismi-ni qo‘zg‘atadi va biz bitta tovushni 
eshitamiz. Ammo bu holda 
tebranish tepkili
, ya’ni eshitiladigan tovush 
amplitudasi va chastotasining davriy (vaqti-vaqti bilan) o‘zgarishi ro‘y 
beradi. 
Tepkili tebranishlarning kelib chiqish sabablarini 2.7-rasmda 
ko‘satilgan chastotalari bo‘yicha bir-biriga yaqin bo‘lgan ikkita tizim 
to‘lqinlarining jamlanishida ko‘rib chiqamiz. 

---

51 
2.7-rasm. Tepkili tebranishlar 
2.7a-rasmda ajratilgan bo‘lakda 10 to‘lqin, 2.7b-rasmda shu 
bo‘lakda 12 to‘lqin tebranishlari mavjud, bundan ikki tizim tebranish 
chastotalari farqiga teng son bo‘lagida ikkita tepkili tebranish 2.7v-rasm 
(uzluksiz chiziq) hosil bo‘ladi.
Ikkala tovush chastotalari ayirmasi farqi oshganda biz har bir 
tovushni alohida-alohida eshitamiz. Tez-tez tepkilanish yoqimsiz 
xirillashga olib keladi. Ayniqsa chastotasi sekundiga 30 marta tebranish 
juda yoqimsizdir. Chastotalar farqi oshganda tepkili tebranish kamroq 
seziladi va nihoyat butunlay sezilmaydi. 
2.7. Tebranishlarning to‘lqinsimon tarqalishi 
 
Hovuzdagi suvga kichik toshni tashlaymiz. Tosh tushgan joyda 
halqasimon to‘lqin paydo bo‘ladi va u tezda tarqala boshlaydi. 
Tarqalayotgan to‘lqindan so‘ng kengayayotgan halqasimon chuqurcha 
paydo bo‘ladi, so‘ngra yana halqasimon dolg‘a (do‘nglik), chuqurcha 
paydo bo‘ladi va h.k. Halqasimon do‘nglik va chuqurchalarning barchasi 
to‘lqin 
deb nomlanadi. To‘lqinlar tosh tushgan joydan har tomonga bir 
xil tezlikda tarqala boshlaydi. Agarda hovuz yuzasi tekis va toza bo‘lsa, 
u holda bizga go‘yoki hovuzdagi suv tosh tushgan joydan 
ko‘chayotgandek tuyuladi. Agarda hovuzdagi suv yuzasida biron - bir 
cho‘p yoki barglar bo‘lsa, unda biz hovuz yuzasidagi suv 
xarakatlanmay, shunchaki yuqori va past tomonga tebranayotganini 
yaqqol ko‘ramiz. Bunda, suv yuzasidagi barglarning to‘lqin o‘tishi 
vaqtida ko‘tarilishi va tushishi, ammo o‘z joyidan qo‘zg‘almasligi 
yaqqol ko‘rinadi. 
Tosh tushgan joydagi suv zarrachalarining muvozanat holatidan 
chiqishi, qo‘shni qatlamdagi suv zarrachalarining muvozanat holatidan 
chiqishiga olib keladi. Keyingi tebranishlar biroz kechishi bilan barcha 

---

52 
tebranish jarayonlarini takrorlab, o‘zidan keyingi qatlam zarrachalariga 
oldingi qatlam zarrachalaridan olgan energiyaning bir qismini uzatadi va 
h.k. Bayon etilgan jarayon