Elektroakustika

niqoblashdan 
keyingi
hodisadir: kuchli tovushlardan so‘ng keladigan kuchsiz 
tovushlar oldingi tovushning qaytishi hisobiga butunlay yoki qisman 
niqoblangan bo‘ladi. Signalning eshitish taassuroti tufayli yuzaga kelgan 
niqoblashdan keyingi hodisasi oldingi signal sathiga bog‘liq bo‘lib, 
uning sathi qanchalik yuqori bo‘lsa, shunchalik uzoqroq davom etadi. 
Nutq tovushining niqoblashdan keyingi hodisasini ko‘pincha 
o‘z-o‘zini 
niqoblash
deb ataladi. Quloqning qisqa impulslarni eshitish chog‘ida 
integratsiya-lash xususiyatini ham eslatib o‘tish lozim. 50 ms 
chegarasida impuls jadalligi integratsiyalanadi, buning hisobiga uzoqroq 
(50 ms gacha), ammo amplitudasi kichik bo‘lgan impuls ham, katta 
amplitudali qisqa impuls kabi baland eshitiladi (agar impulslar 
jadalligini ularning davomiyligiga ko‘paytmasi bir xil bo‘lsa). Eshitish 
a’zosining vaqtiy tavsiflariga tovush tonalligining, aniqrog‘i, tovush 
balandligining tiklanish vaqti ham kiradi. Eshitish a’zosi tovush 
balandligini, ya’ni tebranish chastotasini aniqlab olishi uchun ikki-uch 
tebranish davri kerak. Past chastota-larda bu vaqt taxminan 30 ms, 
yuqori chastotalarda - birmuncha kichikroq vaqt oralig‘ini tashkil etadi. 
Eshitish sezgirligi birdaniga yo‘qolmasligi sababli chastotala-ri 
bo‘yicha farqi katta bo‘lmagan ikkita ketma-ket tonlarning tepkili 
tebranishlari eshitiladi, buning evaziga chastotalarning juda kichik 
farqini va chastotaning uncha katta bo‘lmagan oraliqda esa, sust tarzda 
o‘zgarishini aniqlash mumkin.
 
 

---

37 
 
1.9. Eshitish a’zosining nochiziqli xususiyatlari 
 
Bizga bitta chastotaviy tashkil etuvchiga sathi 100 dB ga teng sof 
ton ta’sir etganda, biz sathi 88 dB ga teng ikkinchi, sathi 74 dB ga teng 
uchinchi va h.k ton garmonikalarini eshitamiz. Eshitishda bu 
garmonikalarning mavjudligini tajribada «qidiruvchi» ton yordamida 
aniqlash oson. Buning uchun quloqqa chastotasi tekshirilayotgan ton 
chastotasidan yuqori diapazonda yotgan va asta -sekin (bir tekis) 
o‘zgarayotgan «qidiruvchi» ton beriladi. Bu tonning har bir karrali 
chastotasida tepkili urish - go‘yo quloqqa haqiqatdan ham shu turdagi 
garmonikalar berilgandek sezgi paydo bo‘ladi. Shuning uchun ular (bu 
garmonikalar) sub’ektiv deb ataladi. Aynan shu sababdan niqoblovchi 
ton chastotasiga karrali bo‘lgan chastotalarda tovushning niqoblanishi 
kuzatiladi. Chastotalari eshitish a’zosining bitta kritik polosasiga 
tushmaydigan ikkita sof ton tinglanganda, odam ko‘pincha chastotalari 
farqiga teng tonni yaxshi sezadi. Chastotasi chastotalar yig‘indisiga teng 
ton yoki chastotalarning f = mf
1
±nf
2
ko‘rinishidagi boshqa 
kombinatsiyasi bilan aniqlanadigan tonni esa yomon eshitadi (bu yerda 
m va n-butun sonlar). Eshitish a’zosiga karrali bo‘lmagan tashkil 
etuvchilarga ega bo‘lgan tonlardan iborat murakkab tovush ta’sir etsa, 
spektr ko‘pgina kombinatsion chastotalar bilan «ifloslanadi». Shunisi 
qiziqki, baland ovozda eshittirilayotgan signalning 1000 Gs dan past 
chastota diapazonini qirqqanimizda ham odam eshitish a’zosining 
nochiziqligi sababli baribir past chastotalarni eshitadi. Shu sababdan 
odamlar past chastotalarni yaxshiroq eshitish uchun eshittirishlarni 
baland ovozda eshitadilar, shunda past chastotali eshittirish go‘yo yaxshi 
eshitilayotgandek tuyuladi. O‘z-o‘zidan ravshanki, bu holda yuqori 
chastotalarda tovushning yangrashi buziladi, ammo uning sezilishi va 
ahamiyati kamroq. Eshitish a’zosining nochiziqligi sababini, o‘rta 
quloqning nochiziqli tavsifi va ko‘proq chanoqdagi uyurma hodisalar 
bilan tushuntirish mumkin.