Ўзбекистон республикаси ташқи ишлар вазирлиги

Соҳа ичидаги савдонинг индекси 
қўйидаги формула орқали 
аниқланади: 
I = 1 – (׀експорт – импорт׀)/(експорт + импорт). 
Агар I = 0 бўлса, соҳа ичидаги савдо бўлмайди. 
Агар I = 1 бўлса, соҳа ичидаги савдо максимал даражада бўлади. 
4. Ташқи миқѐс самараси ва халқаро савдо 

---

89 
Кўп сабаблар учун ишлаб чиқаришнинг битта ѐки бир неча чегараланган 
жойларда концентрацияси соҳанинг ҳаражатлари пасайишига олиб келади, 
унинг алоҳида фирмалари кичик бўлиб қолса ҳам, яъни ташқи миқѐс самараси 
кузатилади.
Ташқи миқѐс самараси таҳлилининг тарихи юз йилдан ортиқ бўлиб, 
Алфред Маршаллдан бошланган. Маршалл фирмалар гуруҳлари алоҳида 
олинган фирмадан самаралироқ бўлишининг учта асосий сабаблари бор, деб 
таъкидлаган: 
1. Ушбу гуруҳнинг махсуслашган етказиб берувчиларга ѐрдам бериш 
қобилияти. Бир худудда жойлашган фирмалар гуруҳлари турли ҳил 
махсуслашган етказиб берувчилар фаолият юритиши учун етарлича катта бозор 
яратиш муаммосини ҳал қилишга ѐрдам бера оладилар.
2. Бир худудда жойлашган соҳаларнинг ишчи кучининг 
концентрациясини таъминлаш қобилияти. Фирмалар гуруҳи махсус билим ва 
кўникмаларга эга ишчи кучининг бозорини ярата оладилар. Ушбу бозорларнинг 
мавжудлиги фирмалар учун ҳам, ишчилар учун ҳам фойда келтиради, чунки 
улар фирмаларга малакавий меҳнат ресурслари етишмовчилигидан қочишга 
ѐрдам беради, ишчилар учун эса ишсиз қолиш хавфини камайтиради. 
3. Бир худудда жойлашган соҳаларнинг билимлар тарқалишига 
кўмаклашиш қобилияти. Янги билимлар вужудга келишининг сабаблари 
илмий-техник революция (ИТР), маҳсулотни техник таҳлили ва шахслар 
ўртасидаги маълумот ва ғоялар билан ноформал алмашиш ҳисобланади. 
Билимлар тарқалишининг учинчи тури соҳа бир ҳудудда жойлашганида 
кўпинча самаралироқ бўлади, чунки турли ҳил компанияларнинг ишчилари бир 
бири билан учрашиш ва турли техник муаммоларни муҳокама қилиш 
имкониятига эга бўладилар.
Ташқи миқѐс самараси назарияси шуни кўрсатадики, ривожланган соҳага 
эга мамлакат, бошқа шартлар тенг бўлган ҳолатда, кичик ишлаб чиқариш 
ҳажмларга эга соҳаси мавжуд бўлган мамлакатдан ушбу соҳада самаралироқ 

---

90 
бўлади. Ишлаб чиқариш миқѐсининг ташқи самараси миллий соҳа даражасида 
даромадлилик ўсишини таъминла олади.