Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov q. X., Xolmominov sh. R

Shartnomaviy ish bilan bandlik 
nazariyasi 70-yillaming o'rtasida paydo 
b o id i. Deyarli bir vaqtda ushbu nazariyani D. Gordon, M. Beyli va K.
68

---

Azariadislar oldinga surdilar. Mehnat bozoridagi subyektlaming siklli xatti- 
harakatini ushbu subyektlar o ‘z iqtisodiy manfaatlari yoiida harakat qiladilar 
degan fundam ental aksiom a bilan kelishtirishga urinish shartnom aviy 
n a z ariy a n in g b o s h la n g 'ic h n eg izin i tashkil etadi. U shbu n azariya 
mualliflarining nuqtai nazaridan qaraganda, munosabatlaming shartnomaviy 
tabiatga ega ekanligi m ehnat bozoridagi subyektlarni, hatto ular yozma 
shartnoma tuzmagan taqdirlarida ham o ‘zaro bogiaydi. Shunchaki ushbu 
holda shartnoma «implitsitli* b o iib qoladi, ya’ni ochiq-oydin, yuridik jihatdan 
rasmiylashtirilgan boim aydi, shunday boisa-da, uning shartlariga tomonlar 
rioya etishga intiladilar, chunki bu o'zaro manfaatdorlikka olib boradi.
Institutsional yo'nalish. M azkur yo‘nalish nam oyandalari siyosat, 
mafkura, huquq va psixologiyani mehnatga joriy qilish va ishga tushirishining 
iqtisodiy shart-sharoitlari va qonunlariga nisbatan hal qiluvchi omillar deb 
qaraydilar. Bu mualliflar makroiqtisodiy tahlildan chetlashadilar, mehnat 
bozori tabiatining ayrim tarmoqlarini, professional va demografik guruhlar 
dinamikasining xususiyatlari bilan izohlashga urinadilar. Xususan, Adam, 
Shreder, Leyn yangi klassiklaming qarashlarini rad etib, to iiq ish bilan 
bandlikni m ehnat qilishni xohlaydigan har qanday kishi ish topishi, shu 
jumladan, to‘liq ish kuniga ish topishi mumkin boigan holat deb ta’riflaydilar. 
Adam, o‘z navbatida sotsializmdagi «ortiq darajada ish bilan bandlik* yoki 
♦yashirin ishsizlik* oqibatidagi talafotlami g‘arb mamlakatlaridagi ishsizlik 
oqibatidagi talafotlar bilan taqqoslab, «haddan ortiq ish bilan bandlik* yoki 
maqbul darajada saqlanar ekan, o'rinli hisoblanadi, degan xulosaga keladi. 
M a’naviy va ruhiy jihatdan og‘ir yuk hisoblanadigan ishsizlik iqtisodiy jihatdan 
qanday yuk ekanligini gapirmasa ham boiadi, u jamiyatda qimmatga, ehtimol, 
hatto to iiq ish bilan bandlikni tiklash va saqlashdan ham qimmatroqqa tushadi.
Fleksibillash kontsepsiyalari axborotlashtirish va kompyuterlashtirish 
bilan b o g iiq b o ig a n texnologiya, texnika, ishlab chiqarishdagi tub 
o'zgarishlar davridagi boshqaruv innovatsiyasi sifatida yuzaga kelgan. Ushbu 
kontsepsiyalar m ehnatni tashkil etish shakllari xilma-xilligining doimiy 
oshib borishi, ish vaqti moslashuvchan jadvallari va ishga yollashning yangi 
tizimlari (vaqtinchalik o'zganing o ‘rnida ishlash, bir qancha funksiyani 
bajarish) yoyilishini nazarda tutadi. Moslashuvchan tarzda ish bilan band 
etish siyosatining tabiati ko‘p jihatdan uning qo‘shimcha ishchi kuchining 
muntazam ravishda jalb etishga zo‘r berish yoki asosan, m ehnat jamoasi 
doimiy o'zagining kasbiy harakatchanligini rivojlantirishga qarshi qaratilishi 
bilan belgilanadi. Birinchi holda gap ish bilan band etishni eksternlash 
(ya’ni, miqdoriy moslashuvchanlik), ikkinchi holda esa intemlash (ya’ni, 
funksional moslashuvchanlik) to‘g‘risida borishini ifodalaydi.
Shunday qilib, ishsizlikni yalpi talab yetishmasligi oqibatida noilojdan 
ro‘y beradigan hodisa deb tasawur qilish (Keyns) va m ehnat taklifming ish 
haqi darajasiga bogiiqligi, ish haqi oshirilmasligi inflyatsiyani pasaytirishi
69

---

hamda ishlab chiqarish sharoiti va ish bilan bandlikka ijobiy ta ’sir etishi 
to‘g‘risidagi tasawurdan iborat ikki qarama-qarshi tendensiya ish bilan bandlik 
nazariyasida hamon mavjud. Ish bilan bandlik ba’zi kontsepsiyalarining yuqorida 
keltirilgan qisqacha sharhi g 'a rb m am lakatlarida ish b ila n bandlik 
munosabatlarini tartibga solish borasida to'plangan tajriba to‘g‘risida va ushbu 
tajribani O'zbekistonda qoilanish mumkinligi haqida tasawur beradi.