226
деликтнинг предметига ҳуқуққа хилоф ҳаракат билан ўзи учун манфаат
яратиш кирган. Ҳаракатлар турлича бўлган:
Furtum manifestum
ёки очиқдан-очиқ ўғрилик ўзгаларга тегишли бўлган
кўчар мулкни ўғирлаётганда деликвент жиноят устида қўлга тушган ёки
бевосита жиноят содир бўлгандан кейин ушланган. Бу ҳолда мулк эгаси
деликвентни тунда ўғирлик устида қўлга туширса, кундуз куни ўғри жиноят
содир этаётган пайтда қурол билан қаршилик кўрсатса, уни ўлдириб
юбориши мумкин бўлган.
Furtum nec manifestum
ёки яширин ўғрилик деганда ўзгалар
мулкини
яширин равишда талон-торож қилиниши тушунилган.
Furtum conceptum
ёки аниқланган ўғрилик ҳақида гап кетганда
ўғирланган ашёнинг бевосита ўғрилик содир этмаган бўлса ҳам бирон-бир
шахсда топилиши тушунилган.
Furtum oblatum
ўғирланган мулк бирон-бир шахснинг уйига ташлаб
қўйилган бўлса ва ўша ердан топилса, шу ҳолат тушунилган.
Furtum lance et licio
атамаси остида уйни ритуал тинтув қилинган
пайтда ўғирланган ашё топилиши тушунилган. Бу ҳолда ўғриликда
гумондор шахс ўз уйини тинтув қилишга қаршилик кўрсатган.
Бундай
ҳолат содир бўлса, ўғирланган ашё эгаси гумондор шахснинг уйига кириш
имкониятидан маҳрум бўлса, у кийимини ечиб, белига белбоғ боғлаб,
қўлига найза олиб уйнинг атрофини айланиб чиққан. Тинтув яхши натижа
билан тугаса, уйида ўғирланган ашё топилган шахс ўғри ёки ўғри
эмаслигидан қатъи назар, furtum manifestum учун жавобгар бўлган.
Furtumнинг келтирилган турлари delicta privataга кирмаган. Delicta
privataга том маънода furtum nec manifestum, furtum conceptum ва furtum
oblatum кирган. Furtum nec manifestum учун ўғирланган мулк қийматининг
икки баравари миқдорида, furtum conceptum ва furtum oblatum учун эса
уч баравари миқдорида жарима солинган. Furtum manifestum ва furtum
lance et licio delicta publicaга кирган. Furtum manifestum учун
турли жазолар
ўрнатилган: деликтни қул содир этган бўлса, уни Тарпей қоясидан пастга
улоқтиришган; бу жиноятни вояга етган ва эркин шахслар содир этса,
уларни калтаклашган ва қул қилишган, агарда бу деликт вояга етмаганлар
томонидан содир этилган бўлса, уларни ҳам калтаклашган, бунда
paterfamilias улар учун жарима тўлаш ёки уларни in noxam, яъни етказилган
зарарни тўлаш учун ишлаб бериш масаласини ўзи ҳал қилган. Furtum
lance
et licio ҳам шундай жазоланган.
Furtum XII жадвал қонунлари бўйича ўзгалар ашёсини ҳуқуққа хилоф
равишда ўзлаштиришнинг барча турларини қамраб олган.
XII жадвал қонунлари бўйича furtumнинг деликтларнинг алоҳида
турларга бўлиниши Сулла давридан бошланди. Ўша пайтда қадимги furtum
деликтидан furtum manifestumнинг оғир турларини қамраб олувчи rapina
ажралиб чиқди ва ўша пайтда furtum lance et licio йўқ бўлди. Унинг
ўрнига furtum prohibitum ёки қарзни кўздан кечиришга тўсқинлик қилиш
деликти ва furtum non exibitum ёки топилган ашёни қайтариб беришдан
бош тортиш деликти киритилди. Furtum классик ҳуқуқ бўйича ўз ичига
227
furtum manifestum, furtum nec manifestum, furtum conceptum, furtum
oblatum, furtum prohibitum ва furtum non exibitumни қамраб олган.
Furtumнинг қайд этилган барча турлари классик ҳуқуқ бўйича delicta
privataга кирган, чунки бу деликтлар учун ўғирланган мулк қийматининг
кўп баравар миқдорида
жарима жазоси белгиланган, яъни: furtum
manifestum, furtum prohibitum ва furtum exibitum учун – ашёнинг 4 баравари
миқдорида, furtum conceptum ва furtum oblatum учун – 3 баравар, furtum nec
manifestum учун эса – 2 баравар қиймати миқдорида жарима солинган.
Лекин бу ўзгаришларга қарамай,
furtum
деликти ўзгалар ашёсини
ҳуқуққа хилоф равишда ўзлаштиришнинг умумий деликти ҳисобланган.
Классик ҳуқуқ бўйича ашёдан фойдаланиш ҳамда унга эгалик қилиш ва
мулк ҳуқуқи тушунчалари аниқ белгиланиши муносабати билан, классик
юристлар furtum тушунчасини ишлаб чиқишда ўзгалар ашёсидан мулкий
манфаат уни, яъни ана шу ашёни ўзлаштирмасдан ҳам олиниши мумкин ва
мулкдор ўз мулкига мулк эгаси бўлмаган шахснинг jus possidendiси
ўрнатилган пайтда бундан
маълум фойда олиши мумкин, деган фикрга
келишган. Биринчи ҳолатда бирон-бир шахс ўзга ашёдан фойда олиш
мақсадида ноқонуний фойдаланиб туриши – furtum usus, иккинчи ҳолатда
эса, мулкдор унинг мулкига эгалик қилиб турган бошқа шахснинг
эгалигини ноқонуний йўл билан тортиб олиши furtum possessionis деб
аталган. Furtum мазмунининг бундай кенгайтирилишида ўзгалар кўчар
ашёсининг ҳуқуққа хилоф равишда ҳар қандай ўзлаштирилиши (furtum
usus), эгалик ҳуқуқига эга шахсдан эгалик ҳуқуқининг ҳуқуққа хилоф
равишда тортиб олиниши (furtum possessionis: furtum est concrectatio rei
fraudulosa lucri faciendi gratia vel ipsius
rei vel etiam usus ejus
possessionisque), деб ҳисобланган.
Юстиниан ҳуқуқида furtum деликти furtum manifestum ва furtum nec
manifestumга бўлинган. Furtum conceptum, furtum oblatum, furtum
prohibitum ва furtum non exibitum бекор қилинган, furtum manifestum
учун ўғирланган ашёнинг 4 баравари миқдорида, furtum nec manifestum
учун эса – 2 баравари миқдорида жарима солинган. Бу миқдордаги
жарима
furtumнинг
алоҳида турларида иштирокчи бўлган шахсларга ҳам
тайинланган. Жабр кўрган шахсларнинг манфаатлари actio furti, condictio
furtiva ва оддий мавжуд даъволар ва, шунингдек, махсус жиноий даъво билан
ҳимоя қилинган. Бу пайтда furtum delictum publicumга айлана бошлади.
Do'stlaringiz bilan baham: 
