Mashinasozlikda aniqlik

Texnologik sistemaning haroratdan deformasiyalanishi 
Dastgohlarning uzluksiz ishlashidan, uning ba’zi-bir elementlari asta-sekin 
qizib borishi, tanavorlarga ishlov berishning sistematik o‘zgaruvchan xatoliklari 
paydo bo‘lishiga olib keladi. 

---

Dastgohlar va ularning alohida qismlari (shpindel-babkasi, stollari, staninasi, 
ketingi babkasi va boshq.) isishining asosiy sabablaridan, dastgohning 
harakatlanuvchi 
mexanizmlarida 
(podshipniklarida, 
tishli 
uzatmalarida) 
ishqalanishga kuch sarflash, suyuqlik uzatmalarida, elektr qurilmalarida, ichiga 
o‘rnatilgan elektr motorida hamda sovutgich suyuqlikning kesish zonasidan tashib 
chiquvchi issiqlikka va tashqi manbalardan (yaqin joylashtirilgan batareyalardan), 
tashqi quyosh nuridan o‘z o‘rnida yotib qizishlar hisoblanadi. 
Aniqlikka jiddiy ta’sir qiluvchi sababga shpindel babkasining qizishi kiradi. 
Ishlash jarayonida dastgoh shpindel babkasining asta-sekin isib borishi va uning 
vertikal hamda gorizontal (ishchiga qarab) yo‘nalishlarida siljishi kuzatiladi. 
Bunda oldingi babka qutisining har xil nuqtalarida 10 dan 50
o
C - gacha 
haroratda issiqlik o‘zgarib boradi. Eng yuqori darajadagi issiqlik shpindel 
podshipniklari va tezyurar vallar podshipniklari o‘rnashgan joylarda bo‘lib, 
korpusli detallar o‘rtacha haroratidan 30-40 foizga ortiqroq bo‘ladi. 
7.5-rasmda tokarlik dastgohi oldingi babkasining shpindeli o‘qining 
gorizontal yo‘nalishidagi siljishi ko‘rsatilgan. Dastgoh yurgizilgandan so‘ng 
boshlang‘ich davridagi isishi, shpindelni ishchiga qarab siljishiga olib keladi. 
Bu esa ishlanuvchi tanavor (yirik vallarni ishlashda) o‘lchamlarini, shaklini 
uzluksiz ravishda o‘zgartirib borib, sistematik o‘zgaruvchan xatolik paydo 
bo‘lishiga sababchi bo‘ladi. 
Кo‘rinib turibdiki, sistematik o‘zgaruvchan xatolik oldingi babka shpindeli 
o‘qini gorizontal surilishining ikkilangan miqdoriga teng. 
7. 5-rasm. Tokarlik stanogi old babkasi o‘qining markazlarda ishlov berganda haroratdan 
qizishida gorizontal siljishi. (A.P. Sokolovskiy) 
 

---

7.6-rasm. Кeskich tanaffus bilan ishlashini uning issiqlik deformasiyasiga ta’siri: 1-keskichning 
sovushi; 2- keskichning uzluksiz ishlashidan qizishi; 3 – tanaffus bilan ishlash sharoitida. 

L
mash
- keskichning mashina vaqtidagi uzayishi; 

L
tan
- keskichni tanaffusda qisqarishi. 
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, tanavorlarni patronda ishlashdagi gorizontal 
surilish, markazlarda ishlashdagiga qaraganda ko‘proq bo‘lib, 17 mkm gacha etadi. 
Shpindel aylanish chastotasi n-ni orttirilganda uning siljishi proporsional 
ravishda taxminan V
n
ga ortadi. 
Shpindel o‘qining siljishi kuzatiluvchi oldingi babkaning harorati 3-5 soatni
tashkil qiladi (bundan keyin esa harorat va shpindel o‘qi holati muvozanatlashadi). 
Dastgoh to‘xtatilganida, u asta-sekin soviy boshlaydi va shpindel o‘qi o‘z holatiga 
siljib qaytadi. 
Bundan shunday hulosa kelib chiqadi, ya’ni, dastgohning deformasiyasi 
bilan bog‘liq bo‘lgan ishlov berish xatoligini yo‘qotish uchun, dastgohni 2-3 
soatlar ichida salt yurishida boshlang‘ich qizdirilishi zarur bo‘ladi. Navbatdagi 
tanavorga ishlov berishni esa dasttgohga dam bermay bajarishga to‘g‘ri keladi.