Geog 1 (38-янги). p65

64- §. Markaziy Osiyo
Geografik o‘rni. Markaziy Osiyo tabiiy geografik o‘lkasi
Osiyoning markaziy qismini egallaydi. Bu o‘lkada Xitoy va
Mongoliya hududidagi tog‘ va cho‘llar joylashgan.
O‘lkaning markaziy va janubiy qismidan Yer po‘stining faol
Alp-Himolay seysmik mintaqasi o‘tadi. O‘lkada keksa, lekin
yoshargan tog‘lar bilan birga eng yosh tog‘lar ham bor.
Relyefi. Markaziy Osiyo o‘lkasining relyefida, asosan, tog‘,
tog‘lik, tog‘ oralig‘idagi botiqlar va baland tekisliklar uchraydi.
Tibet tog‘ligi, Qoraqurum, Sharqiy Tyanshan yoki Xitoy Tyan-
shani, Oltoy (Mongoliya Oltoyi), Kunlun tog‘lari, Taklamakon
botig‘i, Gobi cho‘li joylashgan baland tekislik o‘lka relyefining
asosiy shakllari hisoblanadi. O‘lkaning eng baland joyi (8 611 m)
Qoraqurum tizmasidagi Chogori cho‘qqisi bo‘lsa, eng past
nuqtasi Taklamakon cho‘lidagi To‘rfon botig‘iga (–154 m)
to‘g‘ri keladi.
Iqlimi. O‘lka hududi mo‘tadil va subtropik iqlim mintaqa-
larida joylashgan. Osiyo maksimumi (qish oylarida) va Tinch
okeandan esadigan havo massalarining hissasi katta. Yillik
yog‘in-sochin Tibet tog‘ligining markazida, Taklamakon va
Gobi cho‘llarida 100 mm dan kam. O‘lkaning janubi-sharqiy
qismidagi tog‘larning (Tibet, Kunlun) sharqiy yonbag‘riga
1 000 mm va undan ko‘p yog‘in tushadi. Yanvarning o‘rtacha
harorati o‘lka shimolida –24 °C (iyulda +16 °C), markazida
(Taklamakon cho‘lida) –8 °C (iyulda +24 °C), janubida (Tibet
tog‘ligida) –20 °C (iyulda +10 °C) atrofida bo‘ladi.

---

145
10 — A. Soatov,  A. Abdulqosimov, M. Mirakmalov
O‘lkada yirik daryolar yo‘q, ammo mavjud kichik daryo-
lari Tinch va Hind okeanlariga quyiladigan daryolarning yuqo-
ri oqimidagi irmoqlaridan iborat. Suvsiz va qurib qoladigan
ko‘pgina daryolar (Tarim, Zulayho va b.) berk havzada joy-
lashgan.  Ko‘llaridan Lobnor (maydoni o‘zgarib turadi), Kuku-
Nur, Ubsu-Nur sho‘r ko‘llar bo‘lsa, Bagrashko‘l, Orin-Nur
chuchuk ko‘llardir.
Markaziy Osiyoda mo‘tadil va quruq subtropik iqlim minta-
qalarining o‘rmon-dasht (tog‘ etaklari), chalacho‘l, cho‘l zo-
nalari hosil bo‘lgan. Tog‘larning 6 000 m dan baland qismlari
qor va muzlar bilan qoplangan.