5-мавзу. Билиш назарияси, ЙЎналишлари ва асосий муаммолари режа

 
5. Илмий билиш факт ва далилларга, уларни қайта ишлаш, умумлаштиришга 
асосланади. Илмий факт ва далиллар тўплашнинг ўзига хос узиллари мавжуд бўлиб, 
уларни илмий билиш методлари дейилади. 
Илмий билиш методларини ўрганадиган махсус соҳа — методология деб аталади. 
Илмий билиш методлари ўз ҳарактерига кўра: 1) энг умумий илмий методлар; 2) умумий 
илмий методлар; 3) хусусий илмий методларга бўлинади. Энг умумий илмий билиш 
методлари барча фанлар учун хос бўлган методлардир. Бунга анализ ва синтез, 
умумлаштириш ва мавхумлаштириш, индукция ва дедукция, қиѐслаш ва моделлаштириш 
кабиларни кўрсатиш мумкин. Масалан, табиатшунослик фанларида кузатиш, 
эксперимент, таққослаш умумилмий методлар бўлса, ижтимоий фанларда тарихийлик ва 
мантиқийлик умумилмий методлар ҳисобланади. 
Хусусий илмий методлар ҳар бир фаннинг ўзига хос хусусиятларидан келиб 
чиқади. Масалан, суҳбатлашиш, анкета сўрови, ҳужжатларни ўрганиш социология фанига 
хос бўлган хусусий илмий методлардир. Бир фанда яхши самара берадиган илмий билиш 
методи бошқа фанда шундай самара бермаслиги мумкин. Илмий билишда тўғри методни 
танлаш билишда муваффақият гарови ҳисобланади. Бошқача қилиб айтганда, илмий 
тадқиқотда нимани ўрганиш керак, деган масала фан предметини аниқлашга имкон берса, 
қандай ўрганиш керак, деган масала эса илмий билиш методини тўғри белгилашга ѐрдам 
беради. 
Илмий билиш методлари ва илмий назария бир-бири билан узвий боғлиқдир. Илғор 
илмий назария фаннинг бутун тараққиѐти давомида эришилган муҳим ютуқ бўлиб, у 
илгариги илмий қарашларни ижодий ривожлантириш, ўша ютуқларга танқидий нуқтаи 

---

назардан қараш орқали вужудга келади. Фан моҳиятан ўзи эришган ютуқларга шубҳа 
билан қарашни тақозо қилади. Фан фалсафа соҳасида эришилган ютуқларни 
мутлақлаштириш, уларга кўр-кўрона сиғиниш муқарар равишда догматизмни келтириб 
чиқаради. Фан эришган ютуқлар ҳамиша нисбийдир. Лекин бундай нисбийликни 
мутлақлаштириш релятивизмни, фан ютуқларига ишончсизлик билан қараш эса, 
скептицизмни вужудга келтиради. Фан тараққиѐти учун догматизм, релятивизм ва 
скептицизм жиддий халақит беради. 
Илғор илмий назариялар маълум бир даврда илмий ва фалсафий қарашлар йўналишини 
ўзгартириши, илмийликнинг ўзига хос мезони бўлиши ҳам мумкин. Масалан, Чарльз 
Дарвиннинг эволюцион назарияси, А. Эйнштейннинг нисбийлик назарияси фалсафий ва 
илмий дунѐқарашларда муҳим ўзгаришларни вужудга келтирди.