O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

Xitoy tashqi siyosatining asosiy yo„nalishlari va prinsiplari. 
Zamonaviy 
dunyoning geosiyosiy muhitida jahon siyosatida Xitoy ta'sirining sezilarli darajada 
o‗sishi kuzatildi, bu quyidagi omillar bilan ko‗rsatib o‗tilgan:
 

XXI asrning boshidan boshlab xalqaro tuzilishda ShHT, BRIKS, ―J-20‖ 
guruhi kabi tashkilotlarning paydo bo‗lishi, bu mamlakat Xitoy ushbu 
tizimni tuzadigan va unda yetakchi o‗rinni egallaydi; 

mamlakatning so‗nggi chorak asrdagi eng yirik iqtisodiy qudratga aylanishi, 
uning yillik barqaror o‗sishi bilan va jahon iqtisodiyoti, va dunyo moliyaviy 
tizimidagi umumiy beqarorlik bilan birga kechmoqda; 

kengaytirilgan imkoniyatlar tufayli dunyo ishlarida o‗z manfaatlarini himoya 
qilishda kuchli kuchlarning proektsiyasi; 

Dunyoni qamrab olgan Pandemik vaziyat – Koronavirus (Covid 19) ustidan 
ishonchli ―g‗alaba‖ erisish.
Ma'lumki, Xitoy tashqi siyosiy faoliyatining uchta asosiy geosiyosiy yo‗nalishi 
mavjud: 
Birinchi yo„nalish
- Rossiya, Qozog‗iston, Qirg‗iziston, Tojikiston, 
O‗zbekiston va Turkmanistonni o‗z ichiga olgan shimoli-g‗arbiy geosiyosiy 
yo‗nalish. O‗rta asrlarda ushbu mintaqada savdo yo‗lak orqali Xitoy va G‗arb 
o‗rtasida ―Buyuk ipak yo‗li‖ deb nomlangan yo‗l o‗tgan va uning uzunligi 12 ming 

---

148 
kilometrdan oshgan. Hozirgi kunda ushbu yo‗nalishda Xitoy ―Ipak yo‗li iqtisodiy 
kamari‖ ni (IYIK) targ‗ib qilmoqda. Ushbu loyiha ―Bir kamar bir yo‗li‖ global 
transport va investitsiya infratuzilmasi bo‗yicha Xitoyning shaxsiy tashabbusi 
bo‗lib, u quruqlikdagi ipak yo‗lining iqtisodiy kamari va XXI asr dengizdagi ipak 
yo‗li kabi loyihalarini qamrab oladi. 
Ikkinchi yo„nalish
- Janubi-G‗arbiy yo‗nalish. Ushbu geosiyosiy yo‗nalish 
Hindiston, Pokiston, Afg‗oniston, Butan, Nepal va Bangladeshni o‗z ichiga oladi. 
Xitoyning Janubiy Osiyo mamlakatlari bilan chegarasining katta qismi Tibet 
platosining chekkasi va ―Ulkan geografik to‗siq"ni tashkil etuvchi Himolay 
tog‗larining uzilmagan zanjiri bo‗ylab o‗tadi. Hindiston ushbu yo‗nalishdagi asosiy 
mamlakatdir. Xitoy va Hindiston shiddat bilan rivojlanayotgan qudratli qo‗shni 
davlatlardir. Shuning uchun ham ularni bir-biri bilan notinch munosabatlar bog‗lab 
turadi. Ularning keng doiradagi umumiy manfaatlari bor va ikki tomonlama 
hamkorlik istiqbollari bu ikki mamlakatning so‗nggi yillardagi o‗zaro aloqalari 
to‗liq tasdiqlaydi. Xitoy va Hindistonning umumiy aholisi dunyoning 40 foizini 
tashkil etadi va ularning yalpi ichki mahsuloti 2015 yilda jahon yalpi ichki 
mahsulotining 18,5 foizini tashkil etgan
1
.
Uchinchi yo„nalishi
– Janubi-Sharqiy yo‗nalishidir. Bu yo‗nalish KXDR, 
Koreya Respublikasi, Yaponiya, ASEANning 10 ta mamlakati, shuningdek 
Avstraliya, Yangi Zelandiya va Tinch okeanining janubi-g‗arbiy qismidagi boshqa 
mamlakatlarni o‗z ichiga oladi. Ushbu chiziq 6475 kilometr quruqlik va Xitoyning 
18000 kilometrdan ortiq dengiz chegarasini anglatadi. Qo‗shma Shtatlar va 
Yaponiya asosiy strategik sheriklar va raqiblar bo‗lgan Xitoyning ushbu dengiz 
geosiyosiy yo‗nalishi. Ushbu mamlakatlar ushbu geosiyosiy yo‗nalishdagi 
vaziyatga katta ta'sir ko‗rsatmoqda. Xitoy rahbariyatining fikriga ko‗ra, hozirgi 
vaqtda Xitoy milliy xavfsizligiga tahdid soluvchi omillar shu yo‗nalishda 
shakllanmoqda, shuning uchun dengiz geostrategiyasi mamlakatning eng ustuvor 
vazifasiga aylanib bormoqda. 
Xitoy barcha davlatlar bilan tinch hamkorlikni 5 prinsipi asosida aloqalarni 
rivojlantiradi. Ular quydagilar: 

davlatlar suverenitetini o‗zaro hurmat etish;

davlatlarning hududiy yaxlitligi;

bir - biriga hujum qilmaslik;

davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik;

tenglik va o‗zaro manfaatli hamkorlik. 
Xitoy tashqi siyosatda quydagilarga amal qiladi: 
1
Индия, Китай, Центральная Азия: глобальные, региональные, страновые аспекты. Коллективная 
монография под редакцией Л.Г. Ерекешевой. – Алматы: ИД «МИР», 2017. С. 258. 

---

149 
a) xalqaro munosabatlarning barcha yo‗nalishlari bo‗yicha Xitoy mustaqil va erkin 
o‗zining siyosatini tanlaydi;
b) Xitoy harbiy kuch va gegemoniyaga qarshi chiqadi. Davlatlar bloklariga yoki 
yirik derjavalar bilan hech qanday strategik aloqalar o‗rnatmaydi;
c) Xitoyning tashqi siyosat maqsadlari xalqaro dunyo holatini yaratish va butun 
dunyoda tinchlik mavjudligini taminlash 
XXRning takliflari va tashabbuslari xalqaro hamjamiyat tomonidan tobora 
keng ma‘qullanmoqda va qo‗llab-quvvatlanmoqda, Xitoyning jahonda yirik davlat 
sifatidagi o‗rni, ahamiyati va rolini ma‘qullagan va baholagan mamlakatlar soni 
kundan-kunga ko‗payib borayotir. Bugungi kunda Xitoy dunyoning 161 davlati 
bilan diplomatik aloqalar o‗rnatgan. 
XXRning bugungi tashqi siyosati mamlakatning hozirgi ichki siyosati va 
strategik vazifalari bilan uzviy bog‗liq. O‗zgarishlarning mohiyati quyidagi 
qoidalarda aks etadi: Birinchi. Xitoy rahbariyati 25 yil mobaynida amalga 
oshirilgan ―islohotlar va ochiqlik‖ siyosatining natijalarini sarhisob qilar ekan, 
faqat YaMMning miqdor ko‗rsatkichlarini ko‗paytirishga qarab mo‗ljal olishdan 
voz kechdi. Yangi kurs bundan buyon ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish uyg‗un 
muhitini yaratishga yanada ko‗proq e‘tibor qaratilishini anglatadi.
Xitoy butun dunyoda kuzatilayotgan globallashuv jarayoniga uyg‗un 
qo‗shilishi, jahon iqtisodiy tizimidan o‗rin olishga qaratilgan harakatlarini yanada 
faollashtirishi lozim. 2001- yilda XXR Butunjahon savdo tashkiloti (BST)ga qabul 
qilindi. Xitoy bozoriga AQSh eksportining 22%, Germaniya eksportining 28%, 
Yaponiya eksportining 32% to‗g‗ri keladi. XXI asrning dastlabki yillari Xitoy 
iqtisodiyoti uchun umuman olganda samarali bo‗ldi.
2014-yilda Xitoyning yalpi ichki mahsuloti 10 mlrd 360 mln AQSh dollarini 
tashkil etdi. 2013-yilda Xitoy tashqi savdo aylanmasi 4.16 mlrd AQSh dollarini 
tashkil etdi. Xitoy elektronika va informatika ishlab chiqarish bo‗yicha AQShdan 
keyin ikkinchi o‗ringa chiqdi. Xitoy tashqi siyosati quyidagi asosiy belgilar bilan 
tavsiflanadi:

XXR barcha xalqaro masalalar bo‗yicha o‗z nuqtai nazari va siyosiy kursini 
mustaqil ravishda shakllantiradi;

u hech qanday ittifoqlarga qo‗shilmaydi va yirik davlatlar yoki mamlakatlar 
bloklari bilan biron-bir strategik munosabatlar o‗rnatmaydi;

gegemonizmga va kuch ishlatish siyosatiga qarshi chiqadi;

XXR tashqi siyosatining maqsadi butun dunyoda tinchlikni himoya qilish va 
mamlakatni modernizatsiya qilishga qulay shart-sharoitlar yaratuvchi tinch 
xalqaro vaziyatni yaratish hisoblanadi;

XXR barcha mamlakatlar bilan tinch-totuv mavjudlikning besh prinsipiga 
muvofiq munosabatlarni rivojlantirishga harakat qiladi;

---

150 

―uchinchi dunyo‖ mamlakatlari bilan birdamlik va hamkorlikni 
mustahkamlash, qo‗shni mamlakatlar bilan yaxshi qo‗shnichilik do‗stona 
munosabatlarini rivojlantirish Xitoy tashqi siyosatining tamal toshini 
belgilaydi.
XXR tinch-totuv mavjudlikning besh prinsipiga muvofiq xalqaro munosabatlar 
tizimini yaratish hamda yangi xalqaro siyosiy va iqtisodiy tartib o‗rnatish taklifini 
ilgari surmoqda. 
Xitoyni ichki siyosati uning tashqi siyosatini belgilashga ta‘sir etadi, albatta. Bu 
to‗g‗rida to‗xtalmay iloji yo‗q. Xitoylashuvga qarshi globallashuv Xitoy 
iqtisodiyoti chet el sarmoyalariga jiddiy bog‗langan. Mamlakatdagi taxminan 60% 
tovarlarni AQSH, Yevropa, Yaponiya, Tayvan va Korealarning yetakchi 
kompaniyalari ishlab chiqarmoqda. Jahonda faoliyat yuritayotgan 500 transmilliy 
korporatsiyadan 470 tasi Xitoyda ish yuritishadi. Bu korporatsiyalar o‗z 
maxsulotlarini boshqa mamlakatlarga eksport qilib, XXRning tashqi savdosiga 
jiddiy ta‘sir ko‗rsatishadi. Ayni paytda ular Xitoy YIMning 37%ini tashkil 
etishadi. 
Xitoy tovarlari dunyoni egallagani sari u import qiluvchi mamlakatlar 
iste‘moliga qaram bo‗lib boryapdi. Bunga yorqin misol qilib AQSH – Xitoy 
tovarlari uchun eng yirik bozor-mamalakat bo‗lib, shuning uchun ham bu davlat 
bilan o‗rnatilgan munosabatlar holati Xitoy diplomatiyasining bosh omiliga 
ayalanganligini keltirish mumkin. Amerika iste‘mol bozoridan ayrilish natijasida 
Xitoy iqtisodiyoti keng miqyosdagi inqirozga yuz tutadi, chunki ulkan hajmdagi 
tovarlarni tezda boshqa bozorlarga qayta yo‗naltirish jiddiy muammo bo‗ladi. Ayni 
paytda Xitoy - ilg‗or texnologiyalarni faol o‗zlashtirayotgan mamlakat.Buyuk 
Britaniyaning o‗zida 38 ming xitoylik talaba tehsil olmoqda. AQShda xitoylik 
talabalar soni bundan ham ko‗p. 
Zamonaviy Xitoyda Amerika bilan yaqin munosabat eng katta ahamiyatga 
ega. 2009 yildan beri ikki tomonlama munosabatlar Xitoy-Amerika strategik va 
iqtisodiy muloqoti deb nomlandi. Eng boshidanoq unda raqobat mavjud bo‗lib, bu 
dunyodagi ikki yirik iqtisodiyiy derjavalar o‗rtasidagi munosabatlarda muqarrar 
bo‗lib, alohida yyetakchilik rolini talab qilardi. Bu bo‗yicha Xitoy esa o‗zining 
ko‗p asrlik tarixi va madaniy an‘analarini saqlab qoldi. AQSh esa uzoq tarixga ega 
bo‗lmagan yuqori texnologiyali ishlab chiqarish, ilg‗or ilm-fan va harbiy qudratga 
ega. Muhim farqlarga va bir qator murosasiz omillarga qaramay, mamlakatlar 
o‗rtasida ikki tomonlama sheriklik davom etmoqda. 
Ikki mamlakatning birlashishi va muvaffaqiyatli hamkorligiga hissa 
qo‗shadigan sabablar va aksincha, munosabatlarga salbiy ta'sir ko‗rsatadigan va 
ikki qudratli davlat o‗rtasida kelishmovchilik manbai bo‗lib xizmat qiladigan 

---

151 
sabablar mavjud. Shubhasiz, ikki mamlakat uchun birlashtiruvchi rag‗batlantirish, 
avvalambor, iqtisodiy va moliyaviy manfaatlarni hisobga olishdir. 
Ikki mamlakatni birlashtiradigan asosiy omil bu Xitoyda o‗zlarining ishlab 
chiqarishlarini Xitoyda joylashgan eng yirik trans milliy korporatsiyalarning 
(TMK) Xitoy bilan hamkorligi. Xitoyda joylashgan Amerika transmilliy 
korporatsiyalari uchun bu arzonroq ishchi kuchi bilan bog‗liq bo‗lgan arzonroq 
xarajatlarga ega mahsulotlarni olish bilan bog‗liq va shuning uchun kompaniyalar 
narxlar farqi bo‗yicha superprofitsiyalar olish imkoniyatiga ega. Garchi arzon 
ishchi kuchi mavjudligi endi Xitoyning asosiy xarakteristikasi emas. Taxminan 
2010 yildan buyon Xitoy ichki bozorining ulkan potentsial hajmi AQSh 
kompaniyalari uchun Xitoydagi diqqatga sazovor joy bo‗ldi. 
2001 yildan 2017 yilgacha AQShdan Xitoyga tovarlarning eksporti qariyb 7 
baravar, Xitoydan AQShga import 5 baravar, o‗zaro tovar ayirboshlash hajmi 5,2 
baravar o‗sdi. Agar 2001 yilda AQSh va Xitoy o‗rtasidagi tashqi savdo aylanmasi 
121,5 milliardni tashkil etgan bo‗lsa, 2017 yilda u 636 milliard dollarga yetdi 
(eksport - 130 milliard, import - 506 milliard)
1
. 
AQSh-Xitoy munosabatlaridagi salbiy omillardan ―Tayvan masalasi‖ni olish 
mumkin. Qo‗shma Shtatlar orolga moliyaviy va harbiy yordam beradi
2
. Taypey 
bilan hamkorlik Pekinni bezovta qilmoqda, shuningdek AQShning Yaponiya va 
Janubiy Koreya bilan iqtisodiy va harbiy sohadagi katta hamkorligi mavjud. 
Shuningdek, Vashingtonning ASEAN mamlakatlari bilan aloqalari va Janubiy 
Xitoy dengizining orollariga egalik qilish bo‗yicha hududiy nizolarni qo‗llab-
quvvatlab turadi
3
2015 yilda Xitoy floti birinchi amfibik hujum platformasini oldi. Ushbu 
turdagi harbiy kemalar faqat Qo‗shma Shtatlarda xizmat qiladi. AQSh dengiz 
kuchlarining G‗arbiy Tinch okeanidagi harakatlariga qarshi "yaqin dengizlarda 
mudofaa" kontseptsiyasini amalga oshirish va XXRda "chet el manfaatlarini 
himoya qilish" uchun tegishli assimetrik imkoniyatlar, shu jumladan noyob qurol 
turlari mavjud. kemaga qarshi ballistik raketalar. AQSh qo‗shinlarining mintaqaga 
o‗tkazilishini to‗xtatish uchun transport infratuzilmasiga qarshi kiber hujumlarni 
amalga oshirish salohiyati tobora ortib bormoqda. Xitoy yadro kuchlari juda 
muhim rivojlanish markazidir. 
Ilgari, ba'zi taxminlarga ko‗ra, Xitoyning Frantsiya bilan taqqoslanadigan 
yoki undan kichikroq bo‗lgan yadroviy arsenali bor deb taxmin qilinar edi. Ammo 
1
Данные и расчет по Краткой статистике Китая за 2018г.
中国
简要统计
. Пекин, 2018, С. 10. 
2
Китай вновь заявил о своем возражении против продажи США оружия Тайваню. 
http://russian.news.cn/2015-12/16/c_134923326.htm 
3
Lushenko P., Hardy J. China, the United States and the Future of Regional Security Order – An Unhappy 
Coexistence // Asian Security. 2016. Vol. 12 (1). P. 1–28. 

---

152 
XXR yadro kuchlarining miqdoriy va sifat xususiyatlari juda katta noaniqlik bilan 
o‗ralgan. 
2019 yil may oyida chop etilgan Pentagonning XXRning strategik 
imkoniyatlari va harbiy rivojlanishiga oid hisobotiga ko‗ra, Xitoyda 90 ga yaqin 
qit'alararo ballistik raketalar mavjud - (DF-4 va DF-5 / "Dongfeng-4" va 
"Dongfeng" - DF-31 va DF-31A ("Dongfeng-31", "Dongfeng-31A"), shuningdek, 
eng yangi DF-41 ("Dongfeng-41"). birinchi bo‗lib 2019 yil 1 oktyabrda Pekindagi 
harbiy paradda namoyish etildi. 
Ko‗p sonli mega texnologik tashabbuslar Qo‗shma Shtatlar va Xitoyning 
texnologik qarama-qarshilikka kirishganligini ko‗rsatadi. Obamaning tabiatan 
xitoylarga qarshi bo‗lgan uchinchi kompensatsiya strategiyasiga javoban, Xitoy 
Davlat rejalashtirish qo‗mitasi 2017 yilda "yangi avlod sun'iy intellektni 
rivojlantirish rejasini" qabul qildi va bu 2030 yilga kelib Xitoy ushbu sohada 
dunyoda yetakchiga aylanishi kerakligini ko‗rsatmoqda. Xitoy ulkan davlat 
kompaniyalari orasidan milliy chempionlarni tarbiyalashga va ulkan resurslarni 
yuqori siyosiy rahbariyatning bevosita nazorati ostida cheklangan miqdordagi 
yutuqlarga yo‗naltirishga pul tikmoqda. 
Xitoy Sharqiy Osiyoda hukmronligini ta'minlaydigan va AQShning Sharqiy 
Osiyodagi harbiy salohiyatini cheklaydigan harbiy kuchlarni muntazam ravishda 
barpo etmoqchi. 2050 yilga kelib AQSh bilan global miqyosda harbiy tenglikka 
erishish vazifasi qo‗yildi. Shu bilan birga, bir qator ekspertlarning fikriga ko‗ra, 
Xitoy Sharqiy Osiyo singari birinchi darajali ta'sir zonalaridan, to‗g‗ridan-to‗g‗ri 
mojaroga kirishmasdan, shunchaki o‗z harbiy qudratining doimiy o‗sishini 
birlashtirib iqtisodiy ta'sir qiladi.
Shunday qilib, hozirgi bosqichda Xitoyning AQSh bilan munosabatlari juda 
jadal rivojlanib bormoqda va bu sheriklik, raqobat munosabatlaridir. 
Ta‘kidlanganidek, XXR Vashington bilan o‗zaro munosabatlarga katta ahamiyat 
beradi va bu sohadagi diplomatiyani ko‗p jihatdan umuman Pekin tashqi siyosati 
uchun hal qiluvchi deb hisoblash mumkin. Bir-birlariga, shu jumladan AQShning 
45-prezidenti D.Trampdan qilingan ba'zi hujumlarga qaramay, ikki mamlakat 
o‗rtasidagi munosabatlar mustahkam poydevorga asoslangan. 
Hozirgi bosqichda xalqaro maydonda, ichki siyosat sohasida ko‗plab 
manfaatlar to‗qnashuvi, ichki ishlarga aralashish, shuningdek xavfsizlikka 
tahdidlar o‗zaro manfaatli hamkorlikni rivojlantirish bilan birlashmoqda. Xitoy 
geosiyosati maktabi o‗ziga xos tarixiy, madaniy va falsafiy ildizlarga ega. 
G‗arbning geosiyosatning hududiy da'volar uchun mafkuraviy vosita sifatida 
qarashlaridan farq qiladi. 
Xitoyning geosiyosati qadim zamonlardan beri ko‗proq chegaradosh 
hududlarga e'tibor qaratgan, ya'ni o‗z chegaralari va o‗z iqtisodiy makoniga 

---

153 
bo‗lgan munosabatlarni anglatadi, shuning uchun uning chegaralaridan uzoqda 
bo‗lgan mamlakatlar va mintaqalar to‗g‗ridan-to‗g‗ri Xitoy bilan bog‗liq deb 
hisoblanmagan. 
Agar G‗arb geosiyosati ushbu kosmosga kengayish ma'nosini anglatadigan 
atrofdagi kosmosga e'tiborni qaratgan bo‗lsa, unda Xitoy geosiyosati faqat o‗z 
xavfsizligi chegaralarini belgilash haqida gapiradi, bu mamlakat ichida to‗g‗ridan-
to‗g‗ri tahdid shakllanmasligi kerak.