O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

Ikkinchi bo‘lim rejasi
: 
1)
harbiy tizimning afzalliklari va kamchiliklarini, kuchli va zaif tomonlarini 
o‗rganish; 
2)
dushmanga qarshi qancha va qanday qo‗shinlar qo‗yish kerakligini aniqlash; 
3)
armiya harbiy holatga qanchalik tez o‗tishi mumkinligini ko‗rib chiqing; 
4)
davlatning qo‗shinlarni saqlash va urush olib borish uchun barcha yordamchi 
va iqtisodiy vositalarga tayyorligini tekshirib ko‗rish; 
5)
qo‗shinlarning ahvolini, iqtisodiy va moddiy, jangovar va ma'naviy holatini 
aniqlash; 
6)
harbiy harakatlar kutilayotgan davlatlarning afzalliklari va kamchiliklarini 
taqqoslash; harbiy san'at nazariyasining holati va harbiy harakatlar rejimiga 
nisbatan ustun g‗oyalarni bilib olish. 
Shundаy qilib, Milyutin Yevroosiyo, Yevropa, Markaziy Оsiyo vа 
Kаvkаzdаgi gеоsiyosiy vа gеоstrаtеgik vаziyatni mutlаqо аniq rаvshаn tаsаvvur 
qilgаn va gеоsiyosаtgа hаrbiy-strаtеgik yondаshuv аsоsidа hоdisаlаrning uzоq 
muddаtli jаrаyonini puхtа rеjаlаshtirgаn. Sоdir bo‗lаyotgаn hоdisаlаrni u qаtоr 
оb‘еktiv vа sub‘еktiv оmillаr аsоsidа izоhlаgаn, shu nuqtаi nаzаrdаn kеlib chiqqаn 
hоldа Rоssiyaning kеlаjаkdаgi strаtеgik vаzifаlаrini bеlgilаb bеrgаn. 
 
2.3. Yangi davr geosiyosiy nazariyalari va maktablari. 
Yangi davrda 
geosiyosiy fikr yevropada, ayniqsa, Frantsiyada, Belgiyada va Germaniya 
Federativ Respublikasida eng rivojlangan davr bo‗lgan. O‗sha paytda 1959-1968 
yillarda ―kontinentalist‖ general Sharl de Gol Frantsiya prezidenti bo‗lgan. U bir 
qator energetik antlantantlarga qarshi qadamlarni tashladi: Fransiya AQSh mutlaqo 
ustun bo‗lgan NATOdan chiqib ketdi, o‗zining geosiyosiy yo‗nalishini ishlab 
chiqdi, shu jumladan ―barcha azimutlarda mudofaa‖ shiori ostida, SSSR bilan 
aloqalarni mustahkamladi. Frantsiya-Germaniya hamkorligini kuchaytirdi, va 
kelajakda ―Atlantikadan Uralgacha Yevropa‖ni yaratish rejalashtirilgan edi. Ushbu 
yevropani de Goll to‗liq suveren strategik kontinental birlik sifatida ko‗rgan, ya'ni 
―Yevropa kontinentalizmi‖ tushunchasi paydo bo‗lgan. U G‗arbiy Germaniyada 
tarafdorlarini topdi. Masalan, Germanofilyaning sobiq kansleri Helmut Shmidt 
Anglofildan (amerikanofildan) frankofilga yo‗l olgan deb yozgan edi: ... mening 
mamlakatimning geosiyosiy mavqeini tobora chuqurroq anglaganim sababli, 

---

63 
so‗nggi 15-18 yil ichida men frankofilga aylandim. Frantsiya-G‗arbiy Germaniya 
do‗stligi ustuvorligiga rioya qilish kerakligini ta‘kidlagan.
XX asrning oltmishinchi yillarida Frantsiya-G‗arbiy Germaniya siyosiy, 
iqtisodiy, moliyaviy ittifoqi XX asr oxirida birlashgan Yevropaning yadrosi 
yaratilishining boshlanishi bo‗lib, u asosiy ko‗rsatkichlari bo‗yicha AQShdan 
ancha ustun keldi. Ushbu jarayon Yevropa geosiyosiy fikrining shakllanishiga 
katta ta'sir ko‗rsatdi.
1960-yillarda Yevropaning geosiyosiy olimlari Amerikaning ilmiy 
loyihalarida ko‗proq ishtirok etishdi. Buning bir nechta sabablari bor edi. Ulardan 
eng muhimi, urushgacha bo‗lgan geosiyosiy maktablar bilan aloqalarning 
uzilishidir. Yevropadagi olimlar anglo-sakson yondashuvi normalarini qabul 
qilishga 
majbur 
bo‗lishdi. 
Qo‗shma 
Shtatlarda 
bu 
olimlar 
ma'lum 
konseptsiyalarning asosiy ishlab chiquvchilari sifatida emas, balki texnik 
ekspertlar, amaliy geosiyosiy tadqiqotlarning ijrochilari sifatida qarashgan. Asta-
sekin yevropa geosiyosati ishi mustaqil maktablarga aylandi - "mintaqaviy 
geosiyosat" ga (masalan, Frantsiyada Iv Lakoste rahbarlik qilgan oqim) o‗tildi.
Mintaqaviy geosiyosat konseptsiyasining mualliflari, ushbu fanning 
asoschilaridan farqli o‗laroq, Ratsel, Chellen, Makinder, Mexen yoki Xaushofer 
geosiyosatning asosiy qonuni - global dualizmga (quruqlik va dengiz o‗rtasidagi 
kurash) juda oz ahamiyat berishgan va foydalanganlar. Davlatlararo, millatlararo 
nizolarni, demografik jarayonlarni va hattoki siyosiy saylovlarni o‗rganish, tahlil 
qilish, tavsiflashning geosiyosiy usullarini o‗zlashtirdilar. 
XX asrning ikkinchi yarmida ishlab chiqarish kuchlari behad o‗sdi. Ilmiy 
texnikaviy inqilob inson hayotining hamma tomonlariga ulkan ta`sir etuvchi 
beqiyos kashfiyotlarga olib keldi. Transport vositalari va aloqa vositalarining 
rivojlanishi barcha xalqlarni yagona umuminsoniy hamjamiyatga birlashtirdi. 
Jahon hamjamiyati, jahon jamoatchilik fikri kabi tushunchalar odatiy jumlaga 
aylandi va dunyoning bo‗linmasligi, insoniyat birligi va uning xavfsizligi kabi 
tushunchalar keng tarqaldi.
Yangi davrdagi tub o‗zgarishlar globallashuv jarayonining kuchli rivojlanishi 
bilan bog‗liqki, uning asosiy belgilari ikki jahon urushlari orasida namoyon bo‗la 
boshladi. Ikkinchi jahon urushidan so‗ng globallashuv jarayonini jahon 
ahamiyatiga ega ikki muhim omil – Birlashgan Millatlar Tashkilotining tashkil 
etilishi va mustamlaka imperiyalarning inqirozi ta‗minladi. BMT va uning 
ixtisoslashgan tashkilotlari iqtisodiyot, madaniyat va ijtimoiy siyosat sohasida 
jahon 
miqyosida 
hamkorlikni 
kengaytirdi 
va 
chuqurlashtirdi. 
Mustamlakachilikning bartaraf etilishi jahon bozori doiralarini kengaytirdi va 
xalqlar hamda qit‗alar o‗rtasidagi hamkorlik uchun ulkan imkoniyatlar ochdi. 

---

64 
Globallashuv jahon xo‗jalik aloqalarini baynalmillashtirish sharoitlarida 
ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish, butun insoniyatning madaniy va ijtimoiy 
darajasini ko‗tarishda namoyon bo‗ldi. Bu jarayon davlatlararo va davlatlar ustidan 
turuvchi birlashma hamda muassasalarni yaratish, xalqaro mehnat taqsimotini 
chuqurlashtirish, ishlab chiqarish va ilmiy kooperatsiyani rivojlantirish bilan 
bog‗liq keladi. Globallashuvning o‗ziga xos belgisi transmilliy korporatsiyalaming 
(TMK) tezkor o‗sishida ko‗rinadi, ular butun jahon iqtisodiyotini o‗z ta‗sir 
doirasiga olgan. Biroq globallashuv jarayoni ziddiyatli holda rivojlanmoqda, 
jamiyatning eski ijtimoiy - iqtisodiy modelining og‗riqli buzilishlariga 
uchramoqda, ko‗pgina mamlakatlarda o‗tkir ijtimoiy mojarolarga olib kelmoqda. 
Globallashuv faqat eng ko‗p foyda olishga intiluvchi xalqaro kapital bilan o‗z 
lagerlarida xo‗jalik hayoti, ijtimoiy - huquqiy va siyosiy tizimni tartibga soluvchi 
davlatning milliy manfaatlari o‗rtasida mojaroga olib keldi. TMK ning rivojlanishi 
mustaqil suveren davlatlarning barpo bo‗lishida o‗z aksini topgan boshqa 
ob‗yektiv jahon jarayonining faollashuviga ohb keldi. BMT tashkil topgan 1945-
yilda unga 51 davlat a`zo edi, hozir ular safi 190 dan ziyod. Bu davlatlar 
globallashuvning salbiy ta`siriga qarshi turishga intiladi va o‗z milliy manfaatlarini 
himoya qiladi. Ular o‗z iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi yo`lida qulay sharoitlar 
yaratish yo`lini izlaydi va xo‗jalik hamda siyosiy mo‗ljal bo‗yicha mintaqaviy 
birlashmalarni yaratadi. Shu munosabat bilan mintaqaviy integrasiya jarayoni 
shakllanadi, bunda davlat guruhlari o‗z an`analari, manfaatlari va geopolitik 
sharoitlariga muvofiq holda o‗z rivojlanish yo`lini qaror toptirishga intiladi. 
Shunday qilib, globallashuv, integratsiya va milliy suverenitet hozirgi zamonning 
yagona jahon jarayonidagi tarkibiy qismlaridir.
1945 - yil 6 chi va 9 - avgustda AQSH harbiy - havo kuchlari 
bombardimonchilari Xirosima va Nagasaki shaharlariga atom bombasi tashladi. 
Bu, bemisl qudratli yangi ommaviy qirg‗in quroli edi. Xirosimada 90 ming, 
Nagasakida esa 75 ming tinch aholi halok bo‗ldi. Ikkala shahar to‗liq vayron etildi, 
yuz minglab kishilar radioaktiv nurlanishga duchor bo‗ldi, nurlanish kasalligi 
ularni sekin va azobli o‗limga olib keldi. Bu, AQShning urushdan so‗nggi dunyoga 
yakkahokimlikka da‗vosi edi. Mazkur voqea «sovuq urush» boshlanishiga turtki 
bo‗ldi. 
Rasman «sovuq urush»ning boshlanishi 1946 - yil 5 - martda sobiq Buyuk 
Britaniya bosh vaziri U.Cherchillning Fultondagi amerika universitetida so‗zlagan 
nutqida e‗lon qilindi. U.Cherchill «sharqiy kommunizm» bilan kurash uchun ingliz 
- amerika harbiy inttifoqini tashkil etishga chaqirdi. U urushdan so‗ng totalitarizm
ta‗siriga tushib qolgan Sharqiy Yevropani erkin demokratik G‗arbdan ajratib 
turuvchi «temir parda» haqida so‗zladi. Natsizmga qarshi birlashgan Yevropa endi 
SSSRning o‗ziga qarshi birlashdi. «Sovuq urush» - Sharq va G‗arb mamlakatlariga 

---

65 
nisbatan (1945 – 1991 yy.) qarama - qarshilik, bir - biriga dushmanlik, o‗zaro 
ishonchsizlikni ifodalovchi bosqich
.