O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

SP = N + 
MM + NB 
ya‗ni SP (Sea Power) - dengiz qudrati, N – harbiy flot, MM – savdo 
floti, NB – harbiy - dengiz bazalari (dunyodagi muhim nuqtalarda nazoratni 
o‗rnatish). Ko‗rinib turibdiki Mexenning dengiz qudrati bilan bog‗liq harbiy 
strategik konsepsiyasi geosiyosiy xarakter kasb etmoqda, harbiy strategik 
konsepsiyadan dengizda hukmronlik qilish konsepsiyasiga aylanmoqda.
Ushbu ro‗yxatdan ko‗rinib turibdiki, Mexen o‗zining geosiyosiy nazariyasini 
faqat "Dengiz qudrati" va uning manfaatlariga asoslangan holda qurmoqda. Mexen 
1
Мэхэн А. Т. Влияние морской силы на историю, 1660-1783. СПб., 2002. С. 41. 

---

46 
uchun Dengiz kuchining modeli qadimgi Karfagen bo‗lib, bizga tarixiy jihatdan 
yaqinroq bo‗lgan asrlar Angliyaning XVII va XIX asrlardagi holatidir. "Dengiz 
kuchi" tushunchasi uning uchun "dengiz savdosi" erkinligiga asoslanadi va dengiz 
floti faqat ushbu savdoni ta'minlash kafolati sifatida xizmat qiladi. Mexen "Dengiz 
kuchi" ni sivilizatsiyaning o‗ziga xos turini (Karl Shmitt g‗oyalarini taxmin qilish 
bilan) eng yaxshi va eng samarali va shuning uchun u dunyo hukmronligiga 
mo‗ljallangan deb hisoblaydi. 
Shunday qilib, dengiz kuchlarining harbiy-strategik kontseptsiyasi 
geosiyosiy nazariyaga aylanadi va dengizda hukmronlik qilishning harbiy 
strategiyasi kontseptsiyasi bilan ham xuddi shunday bo‗ladi. Mexen nuqtai 
nazaridan davlatning harbiy-dengiz kuchlari urush paytida nafaqat dengiz 
kuchlarida o‗zini to‗liq namoyon qilishi, balki butun kampaniyaning borishi va 
natijalariga ta'sir ko‗rsatishi kerak. Buning uchun flotning ulkan ustunligiga 
erishish va umumiy dengiz jangida urush taqdirini hal qilish kerak. 
Ushbu strategik kontseptsiya Birinchi va Ikkinchi Jahon urushi paytida ham, 
mahalliy dengiz mojarolari paytida ham o‗zini oqlamadi - biron bir kuch yoki 
koalitsiya dengiz kuchida ustunlik va g‗alaba qozongan umumiy dengiz urushi 
orqali urush natijasini hal qila olmadi. 
Mexenning kontseptsiyalari va nazariyalari to‗liq Amerika harbiy va dengiz 
doktrinasini tashkil qilmagan, ammo ulardan ham harbiy nazariyotchilar, ham 
geosiyosatshunoslar va amaliy siyosatchilar foydalanganlar. Masalan, hozirgi 
kungacha Qo‗shma Shtatlarda qurolli kuchlarning ustun turi quruqlik emas, balki 
okeanlarda gegemonlik izlashda davom etayotganligi bunga misol bo‗la oladi. XX-
asr boshlarida Mexen tomonidan Ikkinchi Jahon urushidan keyin taklif qilingan 
―anakonda strategiyasi‖ NATOning Atlantika dengiz kuchlari bloki tomonidan 
Varshava shartnomasi mamlakatlari kontinental blokiga qarshi qo‗llanilgan. Shu 
bilan birga, nafaqat NATOga a‘zo davlatlar va ularning dengiz kuchlari blokadada, 
balki ―sotsialistik lager‖ ning quruqlik va dengiz chegaralari atrofida mos 
keladigan Atlantika shartnomasining sun'iy yo‗ldoshlari ham ishtirok etgan 
umumiy geostrategiyani tashkil etadi.