Tog‘ jinslari massivining umumiy tabiiy va texnogen tuzilmaviy mexanik xususiyatlari Reja

 
Yer qobig‘i va yuqori mantiyaning tektonik tuzilishi. 
Litosfyerada ikki turdagi (yoki ikki tartibdagi): yer qobig‘idagi va ichki 
(chuqurlikdagi) tektonik tuzilishli strukturaviy elementlar mavjud. 
Bu tuzilishlar orasida o‘lchamlarga bog‘liq ravishda turli xilma-xilliklar tartibi 
ajratiladi.
Birinchi tartibdagi
ichki tektonik tuzilish
ga yer qobig‘ining okean oldi 
hududlari va kontinentlar misol bo‘ladi. 
Ikkinchi tartibdagi
ichki tuzilishga esa 
harakatlanuvchi geosinklinal belbog‘ va nisbatan turg‘un bo‘lgan platformalar 
kiradi. Bu ikki tartibdagi tuzilishlar chiziqli o‘lchamlarga ega bo‘lib, minglab 
kilometrlarda hisoblanadi, hamda planetar yoki global deb nomlanadi. 
YUzaviy tektonik tuzilish
ichki tektonik tuzilishga nisbatan farqli ravishda 
kam shakllanadi va to‘g‘ridan-to‘g‘ri yer qobig‘i chegarasidan chiqmaydi. Ular turli 
uzilishli burmalangan deformatsiya tartibida shakllanadi va chiziqli o‘lchamlari 
ko‘pincha o‘nlab, ba’zida esa bir necha yuzlab kilometrgacha etadi. 
Yer qobig‘inig shakllanishi va tektonik tuzilishidagi asosiy ko‘rsatkich, o‘zida 
yer qobig‘i tuzilishining birinchi elementini namoyon etuvchi chuqur yoriqlar 
hisoblanadi. Ayniqsa yirik va eski yoriqlar yer qobig‘ining ostigacha va undan 
chuqurroq tashqi mantiyagacha chuqurlikda tarqaladi. Yer qobig‘ining chuqur 
yoriqlari kesishish tarmog‘ida katta bo‘laklarga ajratiladi va 
litosfyera plitalari
deb 
yuritiladi.
Hozirgi vaqtda sakkizta yirik va o‘ndan ortiq kichik litosfyera plitalari 
mavjud. (2.2-rasm). 

---

2.2-rasm. Yerning yirik litosfyera plitalari va ularning harakatlanish yo‘nalishi: 
1 – harakatlanishlar va yoriqlar o‘qi; 2 – planetar siqilish belbog‘i; 3 – plitalarning konvyergent 
chegarasi; 4 – hozirgi kundagi qit’alar. 
Okean qatlamida ikkita (Tinch okeani va Somali plitalari) oson va kichik 
o‘tkazuvchi plitalar mavjud. Qolgan oltitasi (Evroosiyo, afrika, hindu-avtraliya, 
shimoliy amyerika, janubiy amyerika va antarktida plitalari) esa qit’alashgan 
turdagi qatlamlarga ega.
Har bir litosfyera plitasida ko‘plab katta tartibdagi yoriqalar, qatlamli 
uzilishlar, ajralishlar va o‘z navbatida bloklar mavjud. Plitalar va bloklar orasida bir 
tekis burmalanuvchan va to‘lqinli egiluvchan tartibdagi deformatsiyalar 
shakllangan. SHuningdek butun yer qobig‘ida katta bo‘lak-to‘lqinli yoki boshqacha 
qilib aytganda blokli tuzilishlar mavjud. 
Tektonik harakatlar o‘z o‘rniga ega, barcha geologik davrlar davomida yuz 
byerib kelayotgan va hozirgi vaqtda bevosita asboblar yordamida o‘lchanadigan 
harakatlardir. Bu harakatlar qadimda (oxirgi olti ming yil avval) sodir bo‘lgan va 
yangi neogen va antropogen geologik davrlarda (25÷30 mln yil oldingacha) yuzaga 
keladigan, hamda farqli ravishda bugungi kunda sodir bo‘ladigan zamonaviy 
tektonik harakatlar deb ataladi.
Zilzilaga bog‘liq ravishda ikkita zamonaviy harakatlar ajratiladi: ohista 
(qadimgi) va tez (sakrash tarzida ro‘y byeradigan). 

---

Yer qobig‘ining qadimgi harakatlari doimiy paydo bo‘lgan va hamma joyda 
sodir bo‘ladi. Barcha oldingi geologik davrlarda bo‘lganidek yer qobig‘ining hech 
qanday tektonik tinch holatdagi nuqtasida topilmagan. 
Hozirgi vaqtdagi vyertikal 
tektonik harakatlarning tezligi yiliga 
millimetrlarni, ba’zida esa santimetrlarni tashkil etadi. SHuning uchun yer 
qobig‘ining ba’zi nuqtalari ko‘tariladi, boshqasi esa pasayadi. Masalan, Boltiq va 
Kanada kristallashgan to‘siqlari oralig‘ida yer qobig‘ining geologik tuzilishga 
o‘xshash bo‘lgan umumiy gumbazsimon ko‘tarilishi kuzatiladi. Tektonik 
harakatlarning jadalligi Boltiq bo‘yi to‘siqlari markazida ortib, Botni ko‘rfazi oxiri 
yaqinida yiliga 10 mm gacha etadi. Janubdan sharqqa tomon (Kolsk yarim orolida) 
ko‘tarilish asta-sekin kamayadi va Kattegat bo‘g‘ozi hududi janubining cho‘kishi 
bilan almashinadi. Barchaga ma’lumki SHimoliy dengiz qirg‘oqlari bir qismining 
cho‘kishi sodir bo‘lmoqda.