Tog‘ jinslari massivining umumiy tabiiy va texnogen tuzilmaviy mexanik xususiyatlari Reja

tektonosfyera
deb ataluvchi, yerda 
tektonik jarayonlarni yuzaga keltiruvchi maydon shakllanadi. 
Yer qobig‘i
oralig‘ida seysmik tasniflanishi bo‘yicha uchta asosiy qatlam 
ajratiladi. 
Ularning yuqori qismida bo‘ylama egiluvchan to‘lqinlarning tarqalish tezligi 
2,0÷5,0 km/s oraliqda bo‘lgan 
cho‘kindi
tog‘ jinslari joylashadi. Odatda ularning 
eng yuqori qalinligi 10÷15 km dan oshmaydi (ba’zi joylarda 25 km gacha etishi 
mumkin). 
Keyingi qatlamda bo‘ylama egiluvchan to‘lqinlarning tarqalish tezligi 
granitga mos ravishda 5,5÷6,0 km/s bo‘lgan, shartli ravishda 
granit 
qatlami deb 
ataladigan qatlam joylashadi. Granit qatlamining eng yuqori qalinligi 30÷40 km ni 
tashkil etadi.
Yer qobig‘ining ichki qatlamida bo‘ylama egiluvchan to‘lqinlarning tarqalish 
tezligi 6,5÷7,4 km/s bo‘lgan, shartli ravishda 
bazalt 
qatlami deb ataladigan qatlam 
joylashadi. Tezlikning bu ko‘rsatkichlari bazalt tog‘ jinslarinikiga mos keladi. Bazalt 
qatlamining qalinligi 15÷20 km ni tashkil etadi.

---

Granit va bazalt qatlamlari Konrada yuzasi bilan ajralib turadi. Bu ikki 
qatlam orasi seysmik chegarasida bo‘ylama egiluvchan to‘lqinlarning tarqalish 
tezligi o‘zgaradi. 
Takomillashgan geofizik tadqiqotlar ma’lumotlariga asosan 
tashqi mantiya
oralig‘ida yuqori va quyida yotgan qatlam munosabatlari bo‘yicha yuqori plastik va 
harakatlanuvchi bir nechta qatlam mavjud bo‘ladi. Bu qatlamda ko‘ndalang 
tarqaladigan to‘lqinlar tezligi jiddiy ravishda kamayadi, ushbu qatlam 
chegarasidagi mahsulot yonma-yon joylashgan qatlamlar bilan solishtirganda 
zichligi juda kichikligi tufayli bo‘ylama tarqaladigan to‘lqinlar tezligi esa chuqurlik 
bo‘yicha ortmaydi. Bu qatlam 
astenosfyera
deb ataladi. Matyeriklar ostida u 100 
km dan 250 km gacha bo‘lgan chuqurlik oralig‘ida uchraydi. Astenosfyeraning 
qovushqoqligi mantiyaga yonma-yon hududlarga nisbatan 2÷3 barobar kichik 
bo‘ladi va 1020 puaz (1 puaz = 0,0101972 kgs.s/m
2
) ni tashkil etadi. 
Asosan akademik O.YU. SHmidt farazlariga muvofiq tarzda yulduzlar 
shakllanishi 
jarayonini 
o‘rganishda 
zamonaviy 
kosmologiya 
chang-gaz 
tumanlarining borligi yulduz va planetalar shakllanishiga xizmat qiladi degan 
xulosaga kelishdi. Yer bunday sovugan chang-gaz bulutlari paydo bo‘lishi va 
keyinchalik radioaktiv elementlardan issiqlik ajralishi hamda katta tanalarning 
zarbidan qizishi orqali gravitatsion zichlashish bilan bog‘liq ravishda qiziydi. 
Yerning mutloq yoshi 5,0÷5,5 mlrd. yil deb baholanadi. Yer qobig‘ining 
shakllanishi 4,5÷4,7 mlrd. yil oldin boshlangan. Yerning qobig‘i va ichki 
po‘stloqning shakllanish jarayoni bir qator bosqichlardan iborat bo‘lgan. Bu 
jarayonlar mobaynida shakllangan birlamchi yer qobig‘i yadro va mantiyaga 
ajralgan. Tashqi granit va cho‘kindi qatlamlar esa so‘nggi 3,5 mlrd yil mobaynida 
yuzalardagi chuqurlashish jarayonlari ta’siri sharoitida faol shakllangan. 
Odatda geotektonikada tashkil etgan tog‘ jinsi tarkibi va tektonik tuzulishi 
juda murakkab hisoblanishi bo‘yicha astenosfyera chegarasigacha bo‘lgan yer 
qobig‘i va tashqi mantiyaning bir qismi