Donni saqlash va dastlabki ishlash texnologiyasi

73-
 
rasm. Makkajo ‘xori donining uzunasiga kesimi: 
1-unsimon endosperm; 2-shishasimon endosperm; 3-aleyron qatlam;
 
4-
 
meva qobig'i; 5-murtak; 6-kraxmal hujayralar;7-asosi; 8-murtakning 
poyasi; 9-murtakning ildizi.
 
Yorma mahsulotlari olishda donning konsistensiyasi katta ahamiyatga 
ega, endospermi (80-83%) shaffof va unsimon navli donlar aralashtirilib, 
yorma olinadi. Donlarni aralashtirib yorma olishda, ular yirikligiga ko‘ra 
saralanadi, bu texnologik jarayonlarda katta samaradorlikka erishishga 
imkon beradi. 
Makkajo‘xori doni tarkibida 8-14 
%
murtak bo‘lib, u 30-50% yog‘ 
moddasiga ega. Murtak, don endospermida joylashgan bo‘lib, texnologik 
jarayonda uni endosperm dan ajratib olish katta qiyinchilik tug‘diradi.
Makkajo‘xori donidan kraxmal, spirt, farmatsevtika sanoatida yog‘ va 
boshqa mahsulotlar olinadi. 
Bug‘doy doni. 
Bugungi kunda yorma sanoatida qattiq va yumshoq 
bug‘doy donlaridan ham turli yormalar ishlab chiqarilmoqda. (74 - rasm). 
188 

---

Bug'doy boshoqli ekinlar guruhiga kiradi. Bug‘doy doni oval shaklida 
bo'ladi. Uning bo‘rtiq tomoni orqasi bo‘lib, qarama- qarshi tarafi qorni 
deb ataladi. 
Qorin tarafida don soqolchasidan to murtakkacha uzun ariqcha 
(borozdka) tushgan. Donning o'tkirroq uchida tuklar (soqolcha), uning 
pastki qismida murtak joylashgan. 
Qattiq bug‘doy. 
1-4
sinflarga bo‘linadi, ulardan “Roltava” va “Artek” 
yormalari ishlab chiqarishda. Bu navli bug‘doyning endosperm qismi 
yuqori mustahkamlikka ega. 
Yumshoq bug‘doylardan oqlangan yirik yorma va oqlangan mayda 
yormalar ishlab chiqariladi. 
74-rasm. Bug‘doy donining uzunasiga kesimi: 
1-soqolchasi; 2-4-meva va urug' qobiqlari; 5 - aleyron qatlami; 6 - 
endosperm; 7-8- murtak.
 
Bug‘doy donidan yorma mahsulotlari ishlab chiqarishda bir xil don 
massalaridan foydalaniladi. 
Oq jo‘xori — qadimiy don ekinlaridan biridir. Uning vatani Afrika, 
Osiyo va Afrika mamlakatlari uchun muhim oziq mahsuloti hisoblanadi.
189

---

Oq jo‘xori doni boshoqli ekinlar oilasiga mansub boiib, Sorghum 
turiga kiradi. U 40-50 ga yaqin madaniy va yovvoyi, bir yillik va ko‘p 
yillik turlarga bo‘linadi. 
Oq jo‘xori doni oval shaklida, nok shaklida, uzunchoq bo'lib, yirik 
1000 dona donining og‘irligi 30 g dan ortiqroq, maydasiniki esa 20 g dan 
kamroq bo‘ladi. 
Oqjo‘xori doni anatomik tuzilishiga ko‘ra qobiq qatlami, murtak, 
unsimon endospermdan iborat. 
Donning endospermi sirtdan shishasimon qatlamdan iborat bo‘lib, 
oqsil moddaga boy, ichi esa unsimon bo‘lib, kraxmalga boy. Oq jo‘xori 
doni morfologik belgilariga va xo‘jalikda foydalanilishiga ko‘ra quyidagi 
uchta turga bo‘linadi: 
Oq jo‘xori - asosan don olish uchun ekiladi; 
Qandln eorgo - bu turi asosan silos va patoka mahsulot olish uchun 
ekiladi; 
Supurgi sorgosi - bu turi esa maishiy zaruriyatlar uchun ekiladi. 
Oq jo‘xori donining ximiyaviy tarkibi makkajo‘xori doninikiga yaqin 
bo‘lib, u (32-jadval) da berilgan. 
0‘zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasining chorvachilik ilmiy 
tekshirish instituti mahalliy tadqiqotlari natijalaridan ma’lum bo‘lishicha 
proteinning o‘rtacha miqdori oq jo‘xori doni tarkibida makkajo‘xori 
donidagiga nisbatan ko‘proq ekanligi aniqlangan.