Donni saqlash va dastlabki ishlash texnologiyasi

59-rasm. Saralash uskunasi 
Boyitish jarayonining asosiy vazifasi 
Rassevlarda ajratilgan maydalangan bug‘doy, yorma fraksiyalari 
geometrik o‘lchamlari jihatidan bir xil. Lekin ayrim zarrachalar bir - 
biridan asllik sifatlari yoki endosperm miqdori bilan farq qiladi. Agar 
maydalanish jarayonidagi don zarrachasi kraxmalli endospermdan tashkil 
topgan bo‘lsa, unda kul moddasi kamroq bo‘lgan yormadan iborat 
bo‘ladi. Agar zarracha donning yuqori, ya’ni aleyron qatlami,
148 

---

60-rasm. Boyitish uskunasi 
Maydalangan bug‘doy yormasining fizik-kimyoviy va aerodinamik 
xususiyati 
Yormalarni sovurish elash (sitoveyka) uskunalarida boyitish jarayoni 
uning tuzilishi (zichligi), aerodinamik va kimyoviy tarkibi kabi 
xususiyatlariga asoslangan. Ma’lumki, kraxmalning zichligi 1 ,4... 1,5 
g/sm
3
, oqsilniki 1,1...1,2...1,3, yog‘larniki esa 1 g/sm
3
. 
Bundan ko‘rinib turibdiki, zarrachalar donning markazi va periferik 
(sirtqi) qismidan olinganda, yorma miqdori donning markaziga 
yaqinlashgan sari ko‘payib borsa, oqsil miqdori esa kamayadi. Donning 
qobig'i esa g'ovaksimon ko^rinishda bo'lib, uning zichligi endosperm 
zichligidan pastdir. Agar mahsulotlardagi zarrachalar bir xil katta -
kichiklikda bo‘lib, zichligi bilan farqlansa, ular sovurilganda, zichligi 
yuqori bo‘lgan zarrachalar pastki qatlamga, zichligi pastlari esa yuqoriga 
chiqadi. Un ishlab chiqarish 
hatto donqobig‘idanolingan bo‘lsa, bunday yormalardakul moddasi 
ko‘proq boiadi. 
Maydalangan bug‘doy yormalar massasida murtak zarrachalari ham 
bo‘lishi mumkin. Ana shu turli sifatli aralashmalardan toza endosperm 
zarrasini ajratib olib, yuqori sifatli un ishlab chiqarish asosiy vazifa 
hisoblanadi. Bu masalani sovurish-elash(sitoveyka) jarayoni hal qiladi. 
149

---

sanoatida bu hodisadan donni maydalashda hosil boTgan yormalarni 
saralash jarayonida foydalaniladi. Sof endosperm zarrachasining zichligi 
uning qobiq moddasi bilan birgalikdagi zichligiga nisbatan yuqori boladi. 
Shuning uchun ham ular pastki qatlamga tushib ketadi.
Mahsulotlar elanganda, eng avvalo, sof kraxmal endosperm, undan 
so‘ngra aleyron qatlam, don qobiqlariga ega boigan zarrachalar o‘ta 
boshlaydi. 
Yormalarni zichligi bo‘yicha saralash bilan birga, ular aslligi, 
aerodinamik tarkibiga asoslanib ham turkumlanadi. Yormalarni asllik 
sifati bo‘yicha samarali saralashda elashdan ko‘ra ularga qo'shimcha havo 
bilan ta’sir o‘tkazish afzaldir. Bunda havo oqimi mahsulotlar qatlamining 
ichiga o‘tib, mahsulot oqimining yumshashi natijasida zarrachalami 
vertikal ravishda va mahsulotlarni zichligi bo‘yicha qatlamlarga ajratish 
tezlashadi. 
Shu asosda sovurish — elash uskunasidan unumli foydalanib, unda 
yormalarni aslligi bo^yicha saralash jarayoni amalga oshiriladi.