O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti “ davlatiy moliya

: 
«
Bozor munosabatlariga o„tish sharoitida soliqlar iqtisodiy 
siyosatni amalga oshirishda eng muhim boshqaruvchi omil bo„lib qoladi».
(Karimov I.A. O‗zbekiston buyuk kelajak sari. - T.: ―O‗zbekiston‖, 1998. 358-
bet) 
Sirtdan qaralganda, oddiy so‗zlardan iborat bo‗lgan bir fikr. Lekin ana shu 
birgina fikrning o‗zida juda katta va printsipial ahamiyatga molik bo‗lgan ma‘no 
bor. Eng avvalo, mamlakat doirasida iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda 

---

135 
soliqlarning alohida o‗rni bor ekanligi qayd etilayapti. Haqiqatdan ham davlat o‗zi 
ishlab chiqqan iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda yoki uni hayotga tatbiq 
etishda turli vositalardan, dastaklardan, usullardan va hokazolardan foydalanadi. 
Iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda turli shakllardan foydalaniladiganlar qatoriga 
baholarni shakllantirish mexanizmini, bojxona tizimining o‗ziga xos bo‗lgan tartib 
va qoidalarini, Markaziy Bankning pul-kredit instrumentlarini, davlatning 
markazlashtirilgan inves-titsiya dasturlarini va boshqalarni ko‗rsatish mumkin. 
Yuqoridagilarning har biri ham davlatning iqtisodiy siyosatini amalga oshirishda 
ma‘lum rol o‗ynaydi.
Ularning orasida soliqlarning «...iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda eng 
muhim boshqaruvchi omil...» ekanligini Prezident tomonidan e‘tirof etilishi, 
albatta, bejiz emas. Chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy siyosatni amalga 
oshirishning eng madaniylashgan, eng tabiiy va eng sog‗lom yo‗li haqiqatdan ham 
soliqlardir. Buni jahon tajribasi yaqqol ko‗rsatib turibdi. Bu narsaning xuddi 
shunday ekanligi jahonning eng rivojlangan mamlakat-larida ham uzil-kesil e‘tirof 
etilgan. 
Prezident tomonidan bildirilgan bu fikrning maz-muni to‗g‗risida mulohaza 
yuritar ekanmiz, yana bir marta soliqlar iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda bu 
erda faqat «omil» sifatida qaralmayotganligini ko‗rsatib o‗ti-shimiz kerak. Bu erda 
soliqlar iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda «boshqaruvchi omil» sifatida ham 
qaralmayapti. Bu erda soliqlar iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda «muhim 
boshqaruvchi omil»dir degan fikr ham bildiril-mayapti. Aynan soliqlar iqtisodiy 
siyosatni amalga oshi-rishda «eng muhim boshqaruvchi omil» ekanligining ma‘-
nosini shu fikrni ifodalovchi so‗zlarning birortasini ham «tushirib» yubormasdan 
idrok etmoq lozim. Ana shundagina biz «omil», «boshqaruvchi omil», «muhim 
boshqaruvchi omil» va nihoyat, «eng muhim boshqaruvchi omil» deb nomlangan 
so‗z va iboralar o‗rtasida o‗rni kelganda «er bilan osmoncha» farq borligiga yana 
bir karra ishonch hosil qilamiz. 
Ikkinchi fikr
: 
«Soliqlar xazinani to„ldirish siyosatining asosiy unsuri bo„lib, 
davlat byud jetining daromad qismi eng muhim umumdavlat, xalq xo„jaligi 
vazifalarini hal etish uchun zarur bo„lgan miqdorda shakllanishini ta‟minlashi 
lozim». 
(Karimov I.A. O‗zbekiston buyuk kelajak sari. - T.: ―O‗zbekiston‖, 1998. 358-
bet). 
Bu erda ikki asosiy g‗oya ilgari surilayapti. Birinchisi-da soliqlar xazinani 
to‗ldirishda asosiy element ekanligi ta‘kidlanayapti. Bir vaqtning o‗zida xazinani 
to‗ldirishda soliqlardan boshqa elementlarning ham bor ekanligi tan olinayapti. 
Ular (masalan, turli to‗lovlar, ajratmalar) davlat xazinasini to‗ldirishda asosiy rolni 

---

136 
o‗ynamasa-da, lekin xo‗jalik yurituvchi sub‘ektlar va davlat byudjeti o‗rtasidagi 
munosabatlarda o‗ziga xos vazifani bajaradi. 
Ikkinchi g‗oyada, soddaroq qilib aytsak, juda ko‗pchilik javobini bilishni 
istaydigan «Davlat byudjetining daromad qismi qancha bo‗lishi kerak?» - degan 
hayotiy savol-ning javobi o‗z aksini topgan. Demak, keltirilgan fikrdan ko‗rinib 
turibdiki, davlat byudjeti daromad qismining hajmi eng muhim umumdavlat, xalq 
xo‗jaligi vazifalarini hal etish uchun zarur bo‗lgan miqdorda bo‗lishi kerak. Bu 
fikrda, bir tomondan, qo‗yilgan savolning umumiy javobi o‗z aksini topgan bo‗lsa, 
ikkinchi tomondan, o‗sha savolning konkret javobi ham ifodalangan. Chunki 
yuqoridagi savolga u yoki bu narsani hisobga olgan holda oldindan «Davlat 
byudjetining daromad qismi mana buncha bo‗lishi kerak», - deb bir xil tarzda 
javob berish o‗zining ma‘nosiga ega emasdir. Mulohazalarimizdan ma‘lum bir 
davrda (odatda byudjet yili davomida) eng muhim umumdavlat, xalq xo‗jaligi 
vazifalarini to‗liq bajarish yoki hal etish uchun qancha miqdordagi mablag‗ talab 
qilinsa, davlat byudjetining daromadlari qismida soliqlar yordamida shuncha 
miqdorda mablag‗ to‗planishi lozim degan umumiy xulosa kelib chiqadi. 
Albatta, eng muhim umumdavlat, xalq xo‗jaligi vazi-falarini hal etish uchun 
zarur bo‗lgan mablag‗larning bir qismini davlat boshqa manbalar hisobidan ham 
qoplashi yoki moliyalashtirishi mumkin. Davlat qimmatbaho qog‗ozlarini 
muomalaga chiqarish, tashqi davlatlardan qarz olish va h.k.lar shular 
jumlasidandir. Eng muhim umumdavlat, xalq xo‗jaligi vazifalarini bajarish uchun 
moliyalashtirishning bu shakllaridan ham amaliyotda maqsadga muvofiq bo‗lgan 
hollarda foydalanib kelinmoqda. Bu narsa eng muhim umumdavlat, xalq xo‗jaligi 
vazifalarini bajarishda davlat byudjetining daromadlari etarli bo‗lmagan holda 
maydonga chiqadi. Soliqlar yordamida to‗plangan daromadlar etarli bo‗lgan 
taqdirda muomalaga qimmatbaho qog‗ozlarni chiqarish (ichki qarz) va chet 
mamlakatlardan qarz olishga (tashqi qarz) hojat qolmas edi. Jahon amaliyotida 
etishmagan mablag‗ga ega bo‗lishning biz sanab o‗tgan har ikki yo‗li ham normal 
holat sifatida qaralsa-da, ularning har ikkalasi ham qarziy mablag‗ (ichki va tashqi 
qarz) bo‗lganligi uchun o‗zida kattagina riskni namoyon etadi. Bu riskning bir 
qismi siyosiy riskdan iboratdir. Shuning uchun ham «davlat byudjetining daromad 
qismi eng muhim umumdavlat, xalq xo‗jaligi vazifalarini hal etish uchun zarur 
bo‗lgan miqdorda shakllanishini ta‘minlashi lozim», - degan fikrga alohida hurmat 
bilan qaramoq kerak. Chunki bu fikr va uning amalga oshirilishi 
mamlakatimizning iqtisodiy mustaqilligini ta‘minlashda hal qiluvchi ahamiyatga 
egadir. 
Uchinchi fikr
: 
«