Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

v a q t i
bilan belgilanadi. Bunday muddat 
qonun hujjatlarida yoxud taraflarning kelishuvi bilan belgilanadi.
1.6. Oldi-sotdi shartnomasining mazm uni
O ldi-sotdi shartnomasining mazmunini taraflarning huquq va 
burchlari tashkil etadi.
Sotuvchining asosiy burchi va huquqi sotilgan ashyoni shartnomaga 
muvofiq oluvchining ixtiyoriga topshirishdan va buning uchun tegishli 
haqni olishdan iborat.
Oluvchining asosiy huquqi va burchi sotilgan tovarni qabul qilib 
olish va buning uchun belgilangan haqni to'lashdan, agar sotilgan tovar 
o'ziga shartnoma shartlariga muvofiq topshirilmagan bo'lsa, uni o'ziga 
topshirishni talab qilishdan iborat bo'ladi.
Oldi-sotdi shartnomasini ijro etish yuzasidan qilinadigan harakatlarni, 
ya’ni tovarni topshirish va haqini to'lash, agar qonun yoki shartnomada

---

boshqacha holat belgilanmagan boisa, darhol amalga oshirish lozim. 
FKning 419-moddasi, 1-qismiga asosan xaridor tovar haqini sotuvchi 
tomonidan tovarni yoki ushbu tovarni tasarruf qilish hujjatlarini 
berganidan so'ng kechiktirmasdan to'lashi lozim.
Qonun ayni vaqtda taraflar zimmasiga yana bir qator qo'shimcha 
majburiyatlar ham yuklaydi.
Umladan, sotuvchi sotilgan mol-mulkni (tovarni) to u topshirishigacha 
saqlashi shart. Bu qoida FK 391-moddasida mustahkamlangan. Mulk huquqi 
yoki boshqa ashyoviy huquq mol-mulkni topshirishdan oldin sotib oluvchiga 
o'tgan hollarda sotuvchi mol-mulkning yomonlashuviga yo'l qo'ymay, 
uni topshirgunga qadar saqlashi shart Bunda qilingan chiqimlar xaridor 
zimmasiga yuklatiladi.
Sotuvchi zimmasiga yana bir majburiyat FKning 393-moddasida 
belgilab qo'yilgan. Sotuvchi tovarni sotib oluvchiga uchinchi shaxslarning 
har qanday huquqlaridan ozod holda topshirishi shart, sotib oluvchi 
shaxslarning huquqlari boigan tovarni (ijaraga berilgan, garovga qo'yilgan, 
tekin foydalanishga berilgan tovarni) qabul qilishga rozilik bergan hollar 
bundan mustasno. Sotuvchi ushbu majburiyatni bajarmagan hollarda 
xaridor tovar bahosini kamaytirishni yoki shartnomani bekor qilib, 
ko'rilgan zararlar qoplanishini talab qilishga haqli (sotib oluvchi bu tovarga 
uchinchi shaxslarning huquqlari borligini bilgan yoki bilishi lozim boigani 
isbotlanadigan hollar bundan mustasno).
Yuqoridagi qoidalar tovarni sotib oluvchiga topshirish paytida unga 
uchinchi shaxslarning da’volari borligi sotuvchiga m a’lum hollarda 
(masalan, uchinchi shaxs sotilayotgan tovar o'zining mulki ekanligi haqida 
sotuvchiga aytgan va uning o'ziga qaytarilishjpi talab etib, da’vo qilayotgan 
hollarda) ham, agar bu da’volar keyinchalik belgilangan tartibda qonuniy 
deb tan olingan boisa, tegishli ravishda qo'llanadi.
Agar uchinchi shaxs oldi-sotdi shartnomasi bajarilgunga qadar vujudga 
kelgan asos bo'yicha tovarni olib qo'yish to'g'risida sotib oluvchiga da’vo 
qilsa (eviksiya), sotib oluvchi sotuvchini ishda qatnashishga jalb qilishga 
haqli, sotuvchi ham bu ishda sotib oluvchi tarafida qatnashishi shart. 
Masalan, A. ismli shaxs B. ismli shaxsga sigir sotadi. Oradan ko'p o'tmay, 
D. ismli shaxs ushbu sigir uning mulki ekanligi va undan o'g'irlab 
ketishganini bildirib, sigirni o'ziga qaytarish haqida sudga vindikatsion 
da’vo bilan murojaat qiladi. Bunday holda D. B.ga nisbatan da’vo qiladi. 
Ayni vaqtda B, ushbu ishga A.ni jalb etishi lozim.
Agarda sotuvchi ishda qatnashganida sotilgan tovar sotib oluvchidan 
olib qo'yishning oldini olgan boiishi mumkinligini isbotlab bersa, sotib

---

oluvchi sotuvchini ishda qatnashishga jalb qilmasligi sotuvchini sotib oluvchi 
oldida javobgarlikdan ozSotib oluvchi tomonidan ishda qatnashishga jalb qilingan, biroq unda 
qatnashmagan sotuvchi (agarda, masalan, tovar uchinchi shaxs tomonidan 
da’vo q o‘zg‘atish asosida sotib oluvchidan olib qo'yilgan boisa) sotib 
oluvchining ishni noto‘g‘ri yuritganligini isbotlash huquqidan mahrum 
boiadi.
FKning 395-moddasida sotib oluvchidan tovar olib qo'yilganda 
sotuvchining javobgarligi belgilab qo'yilgan. Agar yuqoridagi misolga 
murojaat qilsak D.ning B.ga nisbatan da’vosi qanoatlantirilgan, ya’ni 
sigir undan olinib, D.ga berilgan taqdirda A. B.ning barcha zararlarini 
qoplashi lozim. (B. sigirning o‘g ‘irlangan ekanligini va A. uni sotishga 
haqli emasligini bilgan hollar bundan mustasno).
Olingan tovar uchinchi shaxslar tomonidan sotib oluvchidan talab 
qilib olinadigan hollarda taraflarning sotuvchini javobgarlikdan ozod qilish 
yoki uning javobgarligini cheklash to'g'risidagi kelishuvi haqiqiy emas.
Oldi-sotdi shartnomasi bo‘yicha sotuvchi tovarni xaridorga mulk 
sifatida topshirishi shartnoma real ijrosining belgisi ekanligi sababli sotib 
oluvchi qachondan boshlab sotilgan tovarga nisbatan mulkdor boiib 
hisoblanishi muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Bu masalani to‘g ‘ri hal 
etish qator huquqiy oqibatlar bilan bogiiq, jumladan, tovarning tasodifan 
shikastlanishi yoki nobud boiish xavf-xatari kimning zimmasiga tushadi, 
sotilayotgan tovarga nisbatan u yoki bu taraf kreditorlarining haq undirish 
haqidagi talablariga qaratish mumkin yoki mumkin emasligi, xaridorga 
ushbu mol-mulkka nisbatan egallash, foydalanish, tasarruf qilish bo'yicha 
vakolatlarning real amalga oshirish imkoniyatlari vujudga kelishi mana 
shunday holatlardan hisoblanadi.
Masalan, V. ismli shaxs D. ismli shaxsdan yengil mashina sotib oldi. 
Shartnoma tuzilib, notarial guvohlantirildi va DANda ro'yxatdan o'tkazildi. 
Shartnoma bo'yicha V. shartnoma ro'yxatidan o'tkazilgan kunning ertasiga 
D.ga pulni toiab, mashinani olib ketishi kerak edi. Biroq o'sha kuni 
tunda garajga yashin tushib, mashina yonib ketdi. Savol tug'iladi: V. D.ga 
pulni toiashi kerakmi yoki yo'qmi? Bu masalaning yechimi mashina 
yongan vaqtda kimning mulki ekanligi bilan bogiiq.
FKning 185-moddasiga muvofiq, shartnoma asosida mol-mulk 
oluvchida mulk huquqi agar qonunda yoki shartnomada boshqacha 
belgilanmagan boisa, ashyo topshirilgan paytdan boshlab vujudga keladi. 
Agar bunday shartnoma davlat ro'yxatidan o'tkazilishi yoxud notarial 
tasdiqlanishi kerak boisa, tegishli harakat sodir etilgandan boshlab,

---

agar shartnomani ham notarial tasdiqlash, ham davlat ro‘yxatidan 
o'tkazish zarur bo‘lganida esa, ro'yxatdan o'tkazilgan paytdan boshlab 
vujudga keladi.
FKning 390-moddasida sotuvchining tovami topshirish majburiyatini 
bajarish payti belgilab qo'yilgan. Bunga asosan, basharti oldi-sotdi 
shartnomasida boshqacha hoi nazarda tutilgan bo'lmasa, sotuvchining 
sotib oluvchiga tovarni topshirish vazifasi quyidagi paytlarda bajarilgan 
hisoblanadi:
agar shartnomada tovami yetkazib berish majburiyati nazarda 
tutilgan bo'lsa, tovami sotib oluvchiga yoki u ko'rsatgan shaxsga topshirish 
paytida;
agar tovar sotib oluvchiga tovar turgan yerda berilishi lozim bo'lsa, 
tovarni sotib oluvchi ixtiyoriga topshirish paytida; shartnomada nazarda 
tutilgan muddatda tovar tegishli yerda sotib oluvchiga topshirish uchun 
tayyor bo'lgan va sotib oluvchi shartnoma shartlariga muvofiq tovar 
topshirishga tayyor ekanligidan xabardor qilingan vaqtda tovar sotib 
oluvchi ixtiyoriga topshirilgan deb hisoblanadi. Agar tovarning shartnoma 
maqsadlariga mosligi tamg'alash yoki boshqa yo'l bilan tasdiqlangan 
bo'lmasa, tovar topshirish uchun tayyor deb hisoblanmaydi.
Oldi-sotdi shartnomasidan sotuvchining tovarni sotib oluvchiga 
yetkazib berish yoki tovarni turgan yerida sotib oluvchiga topshirish 
majburiyati kelib chiqmaydigan hollarda, agarda shartnomada boshqacha 
tartib nazarda tutilgan bo'lmasa, tovarni sotib oluvchiga yetkazib berish 
uchun tashuvchiga (transport tashkilotiga), aloqa tashkilotiga topshirish 
paytida sotuvchining tovarni topshirish majburiyati bajarilgan hisoblanadi. 
Umumiy qoida bo'yicha sotuvchi sotib oluvchiga ashyoni berish bilan bir 
vaqtda unga mansub ashyolarni, shuningdek, qonunda yoki shartnomada 
nazarda tutilgan ashyoga aloqador hujjatlar (texnik pasport, sifat 
sertifikati, foydalanish uchun yo'riqnoma va h.k.)ni ham topshirishi lozim.
Sotuvchining tovarni xaridorga topshirish majburiyatini bajarish 
muddati oldi-sotdi shartnomasida belgilanadi, agar shartnomada bunday 
shart mavjud bo'lmasa, FKning 242-moddasi qoidalari qo'llaniladi.
Belgilangan muddat buzilgan taqdirda xaridorda shartnomani 
bajarishga qiziqish yo'qolishi shartnomadan aniq bilinib tursa, masalan, 
archa bezaklarini xaridorga 29 dekabrgacha topshirish haqidagi shart, 
oldi-sotdi shartnomasi uni qat’iy belgilangan muddatda bajarish sharti 
bilan tuzilgan hisoblanadi. Sotuvchi bunday shartnomani unda belgilangan 
muddatdan oldin yoki bu muddat tugagandan so'ng xaridorning roziligisiz 
bajarishga haqli emas.

---

FKning 392-moddasida ko'rsatilishicha, agarda oldi-sotdi shartnomasida 
boshqacha tartib nazarda tutilgan bo'lmasa, tovarning tasodifan nobud 
bo'lish yoki shikastlanish xavf-xatari sotuvchi tovarni sotib oluvchiga 
topshirishi bo'yicha o'z majburiyatlarini qonun yoki shartnomaga muvofiq 
bajargan deb hisoblangan paytdan boshlab sotib oluvchiga o'tadi. Agarda 
taraflar kelishuvida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo'lmasa, yo'lda 
bo'lgan paytida sotilgan tovarning tasodifan shikastlanish yoki nobud 
bo'lish xavfi shartnoma tuzilgan paytdan boshlab sotib oluvchiga o'tadi.
Oldi-sotdi shartnomasining tovar tasodifan nobud bo'lishi yoki 
shikastlanishi xavfi u birinchi tashuvchiga topshirilgan vaqtdan boshlab 
sotib oluvchiga o'tishi haqidagi sharti, agar shartnoma tuzilgan vaqtida 
sotuvchi tovar yo'qolgani va shikastlanganini bilgan yoki bilishi lozim 
bo'lgan bo‘Isa va bu haqda sotib oluvchiga ma’lum qilmagan bo'lsa, 
sotib oluvchi talabiga ko'ra sud tomonidan haqiqiy emas deb topilishi 
mumkin.
Agar tovarni topshirish sotuvchi tomonidan kechiktirilsa yoki xaridor 
tomonidan tovarni qabul qilib olish kechiktirilgan bo'lsa, tovarning 
tasodifan nobud bo'lish yoki shikastlanish xavf-xatari kechiktirgan taraf 
zimmasiga yuklanadi.
Xususiy belgili ashyolarning oldi-sotdi shartnomasida FK 331- 
moddasida belgilangan qoidalar qo'llaniladi.
Xaridor zimmasidagi asosiy majburiyat tovar haqini qonun yoki 
shartnomaga muvofiq muddatda va miqdorda to'lash hisoblanadi. Umumiy 
qoida bo'yicha xaridor sotuvchi unga tovarni yoki tovarni tasarruf qilish 
hujjatlarini berganidan so'ng uning haqini kechiktirmasdan to'lashi lozim. 
Agarda shartnomada haqni bo'lib-bo'lib to'lash nazarda tutilgan bo'lmasa, 
haq tovaming to'liq bahosi miqdorida to'lanishi lozim. Agap haq to'lash 
xaridor tomonidan kechiktirilsa, sotuvchi kechiktirilgan davr uchun foizlar 
talab qilishga hakli. FKning 420-moddasida tovar haqini oldindan to'lash 
421-moddada nasiyaga sotilgan tovarlar haqini to'lash, 422-moddada 
esa tovar haqini bo'lib-bo'lib to'lash qoidalari va tartibi belgilab qo'yilgan.
Yuqorida sotib oluvchiga sotib olgan tovar unga topshirilishi bilan 
mulk huquqi o'tishi aytib o'tilgan edi. Qonunda yoki shartnomada ushbu 
umumiy qoidadan istisnolar nazarda tutilishi mumkin. Masalan, tovar 
xaridorga topshirilmasdan unga nisbatan mulk huquqi vujudga kelishi 
mumkin. Ba’zan esa buning aksi bo'lishi ham mumkin. Masalan, tovar 
nasiyaga sotilganda yoxud uning haqi bo'lib-bo'lib to'lanishi hollarida 
tovar haqi to'langunga qadar, garchi tovar xaridorga topshirilgan bo'lsa

---

ham mulk huquqi sotuvchida saqlanib qolishi mumkin. Bunday hollarda 
agarda tovaming vazifasidan yoki uning xususiyatlaridan kelib chiqmasa 
xaridor mulk huquqi o'ziga o'tguncha tovarni birovga berishga yoki 
boshqacha tarzda tasarruf qilishga haqli emas (FK 424-moddasi).