Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

Shartnomada taraflar. 
T a ’ kidlash jo izk i, bu gu n ga k elib 
kontraktatsiya sharnomasida qatnashuvchi taraflarning tarkibiy qismida 
jid d iy o'zgarish yuz berdi. Y a ’ni, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini 
shartnoma bo'yicha ishlab chiqaruvchi va sotuvchilar turli shakldagi 
(ommaviy va xususiy) mulk asosida faoliyat ko'rsatuvchi davlatga 
qarashli yoki xususiy korxonalar, tashkilotlar va xo'jalik shirkatlari 
bo'lishi mumkin.
Kontraktatsiya shartnomasining taraflari bo'lib, bir tomondan 
mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini 
yetishtiruvchi yuridik shaxs huquqiga ega bo'lgan xo'jalik jamoalari, 
korxonalari, mahsulotni yetishtirishda tadbirkorlik faoliyati bilan 
shug'ullanuvchi fuqarolar, ikkinchi tomondan, yuridik shaxs huquqiga 
ega bo'lgan qishloq xo'jaligi mahsulotlarini sotib oluvchi tashkilotlar, uni 
qayta ishlovchi yoki qayta ishlamasdan sotish uchun xarid qiluvchi 
tashkilotlar va korxonalar qatnashadi.
Qishloq xo'jalik mahsulotini yetishtiruvchi xo'jaliklar sifatida qishloq 
xo'jalik shirkatlari, fermer va dehqon xo'jaliklari, jamoa xo'jaliklari va 
boshqa qishloq xo'jalik tovar ishlab chiqaruvchilar hisoblanadi.
Bundan tashqari, shartnomada kontraktantlar sifatida davlat 
buyurtmasini amalga oshiruvchi tayyorlov, savdo, qayta ishlovchi 
korxonalar va tashkilotlar ham ishtirok etishi mumkin.
Shartnoma predmeti 
Kontraktatsiya shartnomasining predmeti bo'lib 
xom-ashyo ko'rinishidagi yoki dastlabki ishlov berilgan qishloq xo'jalik 
mahsulotlari hisoblanadi. Biroq, qishloq xo'jalik mahsulotlari shartnoma 
shartlariga asosan xo'jaliklar tomonidan dastlabki ishlov berilgan bo'lishi 
mumkin (masalan quruq mevalar). Bunday hollarda shartnomada qayta 
ishlangan mahsulotning miqdori, assortimenti va topshirish muddatlari 
aniq ko'rsatilishi lozim.
Shartnoma predmeti hisoblangan qishloq xo'jalik mahsuloti shartnoma 
tarafi bo'lgan xo'jalik tomonidan 
yetishtirilgan va qayta ishlangan 
bo'lishi lozim. Paxta, don, pilla, poliz ekinlari, sut, chorva mollari, 
parrandalar, ho'l hamda quruq mevalar shular jumlasidandir. Vaholanki, 
ushbu shartnomaning boshqa xo'jalik shartnomalaridan ajralib turuvchi 
o'ziga xos xususiyati ham uning predmetidir. Shuning bilan birga, 
kontraktatsiya shartnomasining predmeti bo'lib har qanday mol-mulk

---

emas, balki muomaladan chiqarilmagan yoxud muomalada boiishi 
cheklanmagan qishloq xo'jalik mahsulotlari boiishi mumkin.
S h a rtn om a n in g o 'zig a x o s x u su siy a tla ri. A y rim h u qu qiy 
adabiyotlarda kontraktatsiya shartnomasini shartnomaning alohida turi 
sifatida e’tirof etish maqsadga muvofiq emas degan fikrlami uchratsak, 
boshqa bir manbalarda buning aksini ko'rish mumkin. Demak, bu borada 
ham sivilist olimlar o'rtasida muayyan tortishuv va bahs-munozaralar 
mavjud. Lekin, kontraktatsiya shartnomasi oldi-sotdi shartnomasining 
bir turi hisoblansa-da, o'zining bir qator muhim xususiyatlari bilan turdosh 
(oldi-sotdi, mahsulot yetkazib berish va boshqalar) shartnomalardan farq 
qiladi. Jumladan:
- oldi-sotdi shartnomasining predmeti fuqarolik muomalasidan 
chiqarilmagan har xil mulklar bo'lishi mumkin. 
Kontraktatsiya 
shartnomasida esa faqat 
yetishtirilgan va dastlabki qayta ishlangan 
qishloq xo'jalik mahsulotlarigina shartnoma predmeti hisoblanadi;
- oldi-sotdi sharnomasida taraflar sifatida har qanday jismoniy va 
yuridik shaxslar bo'lsa, kontraktatsiya sharnomasida qishloq xo'jalik 
mahsulotini yetishtiruvchi shaxslar, mahsulot xarid qiluvchi sifatida esa 
ma’lum faoliyat bilan shug'ullanuvchi yuridik shaxslar hisoblanadi. 
Shuningdek, amaliyotda shartnomalari taraflari sifatida mahsulot 
yetishtiruvchi va tayyorlovchining banklari ham ishtirok etadi. Bu qoida 
shartnoma bo'yicha hisob-kitoblarning o'z vaqtida amalga oshirilishi va 
shartnoma majburiyatlarining bajarilishini nazorat qilish maqsadida 
o'rnatilgan;
-shartnomaning yana bir xususiyati uning ikkinchi tarafi bo'lgan 
tayyorlovchi tashkilotlarning mahsulot 
yetishtiruvchi bilan bevosita 
hamkorligida ko'rinadi. Jumladan, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining 2003-yil 4-sentabrdagi 383-sonli Qarori bilan tasdiqlangan 
“Qishloq xo'jaligi mahsulotlari yetishtiruvchilar bilan tayyorlov, xizmat 
ko'rsatish tashkilotlari o'rtasida shartnomalar tuzish, ularni ro'yxatdan 
o'tkazish, bajarish, shuningdek ularning bajarilishi monitoringini olib 
borish tartibi to'g‘risida”gi Nizomning 30-bandiga ko'ra, tayyorlovchi 
xo'jaliklarga topshiriladigan mahsulot uchun shartnomada belgilangan 
davrlarda, qishloq xo'jaligi mahsulotlari yetishtirish muddatlariga muvofiq 
mahsulotlar qiymatining kamida 50 foizi miqdorida (chorvachilik 
mahsulotlari bo'yicha shartnomada ko'rsatilgan hajmlar qiymatining 25 
foizi miqdorida) avans to'lash majburiyatini oladi (qishloq xo'jaligi 
mahsulotlarining ayrim turlarini davlat ehtiyojlari uchun xarid qilish 
bundan mustasno);

---

- kontraktatsiya shartnom asida oldi-sotdi, m ahsulot yetkazib berish 
shartnom alaridan farqli o‘laroq tayyorlovchi zimmasiga ayrim qo'shimcha 
vazifalar yuklatiladi. M asalan, tayyorlovchi zimmasiga qishloq xo'jalik 
m ahsulotini 
yetishtiruvchidan u joylashgan yerda qabul qilib olish 
m ajburiyati yuklatiladi. A gar qishloq xo'jalik m ahsulotini tayyorlovchi 
ko 'rsatgan yoki joylashgan yerda qabul qilib olishga kelishilgan bo'lsa, 
m ahsulotni qabul qilib olishdan bosh tortishga yo'l qo'yilmaydi.
Bundan tashqari, mahsulotni yetishtiruvchi mahsulotni qayta ishlash 
natijasida undan hosil bo'lgan ikkilamchi xom-ashyo va mahsulotlar (yog', 
kunjara va h.k.)ni tayyorlovchidan talab qilib olishga haqli bo'ladi. Shuning 
bilan birga, kontraktatsiya shartnomasining m ahsulot yetkazib berish 
sh a rtn o m a s id a n farq li to m o n larin i su b y e k tiv ta rk ib i, p red m e t iva 
shartnomasining qo'llanilish sohasi orqali ham ko'rish mumkin. Mahsulot 
yetkazib berish shartnom asida m ahsulot sotuvchi sifatida h a r qanday 
tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanayotgan shaxslar bo'lishi mumkin. 
K ontraktatsiya shartnomasida esa faqat bevosita qishloq xo'jalik mahsulotini 
ishlab chiqaruvchi shaxslar sotuvchi hisoblanadi Mahsulot yetkazib berish 
shartnomasining predm eti turga xos yoki xususiy alomatlarga ega bo'lgan 
m ahsulot yetkazib beruvchi tomonidan yoki boshqa shaxslar tomonidan 
ta y y o rla n a d ig a n yoxud ta y y o r m ah su lo tlar bo'lsa, 
k o n tra k ta tsiy a
shartnomasida esa shartnom a predm eti faqat turga xos alomatga ega bo'lgan 
qishloq xo'jalik mahsulotlari bo'lib, ular yana 
yetishtirilishi mumkin;
- kontraktatsiya shartnom asi davlat tomonidan o'rnatilgan rejaga 
asoslangan bo'ladi. Shartnom a predm eti, uning miqdori, bahosi va boshqa 
sh artn o m a sh artlari oldindan belgilangan bo'ladi. Agar xo'jalik bilan 
tayyorlovchi o'rtasidagi m unosabatlar davlat rejasiga asoslanmagan bo'lsa, 
vujudga kelgan shartnom a m unosabatlari oldi-sotdi yoki mahsulot yetkazib 
berish shartnom asi maqomiga ega bo'ladi;
- d a v la t e h tiy o ji u c h u n u c h u n k o n tr a k t s h a rtn o m a s i b ila n
kontraktatsiya shartnomasining farqi shundaki, kontraktatsiya shartnomasi 
x o 'ja lik n in g ta s h a b b u s i b ila n , d a v la t b u y u r tm a s id a n o r tiq c h a
yetishtirilgan m ahsulotlarni sotish uchun tuziladi va unda mahsulotni 
xarid narxi kelishilgan m iqdorda belgilanadi. Davlat kontrakti bo'yicha 
tuzilgan shartnom ada esa davlat vakolat bergan tayyorlovchi tashkilot 
tom onidan xo'jaliklar bilan belgilangan miqdorda va xarid narxida amalga 
oshiriladi. “D avlat k o n tra k ti deyiladi FK ning 459-m oddasida dav lat 
b u y u rtm ach isin in g m ahsulo t yetkazib b eruvchi qabul qilgan davlat 
ehtiyojlari uchun tovarlar yetkazib berish buyurtm asi asosida tuziladi. 
B ergan buyurtm asi m ahsulot yetkazib beruvchi tomonidan qabul qilingan

---

davlat buyurtm achisi uchun davlat kontrakti tuzish sh a rt” hisoblanadi. 
Xuddi shuningdek, xo'jalik ham davlat buyurtm asiga asosan shartnom a 
tuzishga m ajburdir;
- 
kontraktatsiya shartnomasi bo'yicha m ajburiyatlam i bajarm aganlik 
uchun dehqon, ferm er va shirkat xo'jaliklarining javobgarligini hal etishda 
xizmat ko'rsatuvchi tashkilotlarning o'z m ajburiyatlarini qay darajada 
bajarganliklari h am e ’tiborga olinadi. Xususan, yuqorida qayd etib o'tilgan 
Nizomning 79-bandida ilk bor m ahsulot 
yetishtiruvchilar tom onidan 
k o n tra k ta tsiy a sh artn o m alari b ajarilm ag an lig i yoki z a ru r d a ra ja d a
bajarilmaganligi uchun ularni javobgarlikka tortishda, shuningdek xatti- 
harakatlari (harakatsizligi) natijasida kontr aktatsiya shartnomalari bo'yicha 
sh a rtn o m a m a jb u riy a tla ri fe rm e r, s h ir k a t va d eh q o n x o 'ja lik la ri 
tomonidan bajarilmasligi (zarur darajad a bajarilmasligi) u ch u n xizm at 
ko'rsatuvchi tashkilotlarning ham javobgarligi ko'rib chiqiladi.