6-mavzu. Jismoniy tarbiyaning didaktik tamoyillari reja

Ketma ketlik tamoyili - 
Ketma – ketlik tamoyili asosida bir dars va bir nechta 
darslar borasida o’qitish vazifalari, vositalari metodlari tartibga solinganligi etadi. 
Uning asosida har bir oldingi vazifa (vosita yoki metodlar) keyingisiga asoslanadi. 
Kelgusi vazifani echish uchun asos yaratadi.
O’quv tarbiyaviy jarayonining barcha elementlarini bunday o’zaro boglanishi 
o’quv materiallarini shunday taksimlashga imkoniyat beradikiE, har bir darsning 
mazmuni kelgusi darsning mazmunini hisobga olsin va o’quv materialini kelgusi 
darslarda o’zlashtirish uchun (fundament) yaratsin. Bu printsipni amalga oishirsh 
jismoniy mashqlarni o’rganishni birin ketinligini ochib beradigan va ular orasidagi 
o’zaro boglanishlarni ko’rsatadigan o’quv materiallarini rivojlantirishdan 
boshlanadi.
Bunday jismoniy mashqlarni o’rganish asta sekin ko’p yillik kelgusi 
o’rganishni xiosbga olish va u bolaning yoshi rivojlanishi qonuniyatlarini aks ettirsin 
va o’quv materiallarini logik tuzilishi saklab kolsin.
Konkret faoliyatini muvaffaqiyatli egallab olish qanday jismoniy qobiliyatlar 
bilan aniqlashni bilish va qaysi yoshi davrlarda bu qobiliyat aktiv rivojlanadi va 
shunda birin ketinlikni to’zish mumkin va bolaning imkoniyatlaridan to’la 
foydalanish mumkin bo’lsin.
Bir vaqtda asta sekinlik bolaning har tomonlama rivojlanishini talab qiladigan 
ruxiy fiziologik xususiyatlarini hisobga olish zarur.
Bu shuni taqozo qiladiki bolani harakat faoliyatga o’rgatish har xil harakatlarni: 
turmushda zarur bo’lgan yurish, yugurish, suzish, sakrash va boshqalarni kuzda 
tutadigan kelgusi jismoniy ta’lim kasb yoki sport yo’nalishi bilan asos hisoblangan 
umumiy jismoniy ta’limdan boshlamok kerak. O’quv materiallarini tuzilish logikasi 
jismoniy mashqlarga o’qitishning shunday birin ketinligini talab qiladiki, bunda 
malakalarni bir biriga utish samarasidan foydalanilsin va o’qitishning prespektivi 
qo’llaniladi. Oxirgisi oldingi urganilgan harakatlarda qo’llanilgan samara kelgusi 
harakatlarni o’rganishda qo’llaniladi. Misol: kanatga uch usulida chiqishni 
rejalashtirilganda umumiy rivojlanish mashqlarini o’rganishda chirmashib 
chiqishda zarur bo’lgan kul oyoklarni koordinatsion harakatlarni rivojlantirish 
uchun urganilsin.
O’qitishda ketma ketlik ayrim vaqtlarda bir ma’noli echimga ega bo’lmaydi. 
Ko’pincha o’qituvchiga bir nechta harakat jarayonining o’rgatishning ketma ketlik 
u yoki bu usullarini foydalisini aniqlashga to’g’ri keladi. ularni bir vaqtda ketma 
ketlik o’rganish mumkin. fikr borki bir vaqtda o’rganishga ko’p o’quv vaqti talab 
qilinadi. Shu harakatlarni navbatma navbat o’rgatishga qaratilganda. Binorbarin har 
qanday holatda vazifalarni echishda o’quvchilarning bilish xususiyatlariga 

---

suyanmok kerak. Yuqorida bayon qilingan yangi materialga o’rgatishning asta 
sekinlik so’z bolada bor bo’lgan ko’nikmalar to’g’ri chizik asta sekinlik bo’yicha 
eskidan yangisiga asosida yuritiladi. Asta sekin ko’p vaqtda harakat faoliyatini kayta 
kayta o’rganishda tuzilgan (kotsengrik, asta sekinlik, eskidan eskiga yangi satxda).
Jismoniy tarbiya dasturi faqat jismoniy mashqlarning o’rganishning 
kontsentrik ketma ketlikka qaratilgan. Jismoniy madaniyat fanining o’quv 
materillari mazmunini xarakterli xususiyatlaridan biri kontsentrik ketma ketlik 
asosida tuzilgandir. Yuqorida bayon qilinganlarning barchasi didaktik koidalari 
bilan belgilanadi: «Engildan osonga», «Soddadan murakkabga», «Urgangandan 
urganmaganga», «Bilimlardan ko’nikmalarga». Ularni okilona bajarish printsipini 
amalga oshirishda muvaffaqiyatni ta’minlaydi. Koidalarni bajarishda 3 vaziyatni 
esdan chiqarish mumkin emas:
1.
Har bir koidani qo’llash asta sekinlik printsipini amalga oshirib qolmasdan 
balki boshqa printsiplarni amalga oshirishga yordam beradi;
2.
Ayrim koidalar faqat ketma ketlik printsipining tamomlashdan birini to’la aks 
ettiradi. Shuning uchun o’qitishning yagona jarayonida barcha koidalar o’zaro 
bog’langandir: bir koidani bajarish yoki bajarmaslik boshqani bajarishga yoki 
tormozlashga ta’sir qiladi;
3.
Barcha koidalar umumiy tendektsiyani ifodalaydi (bu esa ketma ketlikni 
shartsiz belgilaridan uzoqdir).
1.
«Engildan osonga» koidasi ketma ketlikni kuzda tutadiki bunda o’qitish katta 
bo’lmagan jismoniy ruxiy kuchlarni sarf qilishni, ammo ularni kelgusida oishirshini 
talab qiladigan jismoniy mashqlardan boshlanadi. «Engil, oson» tushunchalari 
nisbatan va ular aniqlanadi:
a). O’quvchining tayyorgarlik satxi bilan (biri uchun ogir biri uchun engil);
b). Mashqlarni bajarish sharti bilan (past yoki baland yakka to’liq bajarish).
2.
Soddadan murakkabga koidasi shunday asta sekinlik kuzda tutadiki bunda 
urganiladigan mashqlar tizimining qiyinligini o’sib borishi tartibida joylashgan.
Sodda va murakkab tushunchasi nisbatan aniqlanadi.
a). O’quvchining harakat tajribasi bilan (nima o’zlashtirilgan bo’lsa shu oddiy 
hisoblanadi); b). O’qitish metodikasining ishlab chiqilganligi bilan jismoniy 
mashqlarning tuzilishi.
Oddiy mashqlar xaqida tushuncha hamma vaqt engil xaqidagi tushunchaga mos 
bo’lavaermaydi. Misol: tortilish mashqi tuzilish jixatidan oddiy hisoblanadi. 
Jismoniy yuklama bo’yicha engil emas. Bundan tashqari mashqlarni murakkablik 
darajasini uning faqat biomexaniq tuzilishi bo’yicha baholash mumkin emas. 
O’zining tuzilishi bo’yicha juda oddiy harakatlar bor. Misol: barmoklarni oxirgi 
qismini bukish, ularni bajarish oddiy emas, bu shuni bilan tushuntiriladiki inosnni 

---

rivojlantirishda u yoki bu harakatlarni ahamiyat darajasi bilan oxirgi natijasida esa 
koordinatsion munosabatlarni shakllantirish satxidir. Mashqlar odamning 
koordinatsiyasi usuli turmushda muhimligi bo’yicha o’xshashligidir va tez 
baholanadi. Shuning uchun ular oddiy bo’lib baholansa ham tuzilishi bo’yicha 
murakkabga kiritiladi. Shuni unutish mumkin emaski bola uchun doimo yangi 
mashqlar hamma vaqt murakkab bo’ladi.
I.P.Pavlov «Steristikni barcha dastlabki o’rgatishga ta’sir qilish sistemasining 
muhim katta tasodifiy mehnatdir». Jismoniy mashqlarning tuzilishi murakkablik 
darajasini zaruriy harakat ko’nikmalarini shakllanitirishning qiyinligi ulchovi bilan 
aralashtirish mumkin emas. Boshqa so’z bilan aytganda jismoniy mashqlarning 
tuzilishi qiyin bo’lsa, hamma vaqt tez o’zlashtiriladi. Misol: uch usulda orkaga 
tirmashib chiqish mashq to’zish bo’yicha murakkab usmirlar esa uni engil egallab 
oladilar.
3. O’rgangandan urganmaganga shunday asta sekinlik faraz qiladiki, bir 
tomondan yangi ko’nikmani shakllantirish uchun oldingi utsrganilganlardan 
foydalanishga boshqa tomondan kelgusi mashqlarni o’rgatish uchun zamin yaratadi. 
O’qituvchi koidani kullab borib o’quvchi qanday bilim va ko’nikmalarni egallab 
olinganliklarini aniqlaydi va ularga asoslanib ularning bilim va harakat tajribasini 
kengaytiradi. Agarda dastlabki shakllanayotgan ko’nikmalar eski urganilgan 
ko’nikmalar bilan tizim tarkibiy qismlarning o’xshashligi bo’lsa, o’qitishda 
o’zlashtirish tez utadi. Misol: O’quvchi 3 usulda orkaga tirmashib chiqishni yaxshi 
urgangan bo’lsa, 2 usulda tirmashib chiqishni tez o’zlashtiradi. Bilimlardan 
ko’nikmalarga koidasi shunday ketma ketlikni nazarda tutadiki bunda zaruriy 
bilimlarni shakllantirish zaruriy ko’nikmalarni shakllantirishni ta’minlaydi.
Bu koida jismoniy tarbiya uchun xosdir. Unda maxsus bilimlarning kiymati 
harakat faoliyati sifatida bilim xajmi va sifatini belgilaydi. Bu koida onglilik 
printsipiining talablaridan birini aks ettiradi. O’quvchi ayrim bilimlarini 
ko’nikmalarini shakllanishi bilan bir vaqtda egallaydi. Bu bilimlar mashqlarni 
bajarishdagi birinchi o’rinish uchun tanyach hisoblanadi. Mashqlarni metodik ketma 
ketligini aniqlashda barcha koidalarni o’zaro harakatini hisobga olish zarur.
10