Markaziy osiyo xalqlari etnologiyasi

“Turk” atamasi ko‘pchilik qabilalar uchun etnik nom
emas, til umumiyligini anglatuychi so*z bo‘lib bam kelgan.
M asalan, M ahm ud Q o sh g ‘ariy X itoydan to R um chegaralarigacha 
boMgan k a tta h u dudda yashovchi tu rk iy qabilalam i tilga olib, ulam i 
k o ‘pch ilig in i “tu rk lar” deb atagan edi.
B u lar quyidagilar: p echeneg (bijanak), qipchoq, o ‘g ‘uz, chigil, yam ak 
(k im ak ), boshqird, basm il, qay, yab ak u , totor, q irg ‘iz, tu x si, y a g ‘m o, 
ig ‘roq, y o ru b , yam ul, (jum ul) u y g ‘urlar.
S o ‘zsiz, M ahm ud Q o sh g ‘ariy birinchi n av b atd a “tu rk ” deb k o ‘rsatilgan 
q av m lam in g til birligini nazarda tutgan edi.
VIII 
asrdan arab va Ajam (arab bo ‘lm agan Yaqin va 0 ‘rta Sharq) 
xalqlarining M arkaziy Osiyoga kirib kelishi mintaqadagi etnik 
jarayonlarga katta ta'sir etmagan. Ushbu davrda aholining etnik 
tarkibida 
ma'lum 
bir 
o ‘zgarishIar 
yuz 
bergan 
b o‘lsa-da, 
M ovarounnahrdagi 
o ‘troq 
va 
yarim o‘troq 
turkiyzabon 
aholi, 
so ‘g ‘diylar ham da Xorazm ning tub yerli aholisi o ‘z hududlarida qolib, 
arablar 
(V U -V III 
asrlar), 
keyinchalik 
Somoniylar 
(IX 
asr) 
hukmronligi ostida yashagan. Akadem ik Karim Shoniyozovning qayd 
etishicha, IX -X asrlarda etnogenetik jarayonlar natijasida k o ‘plab 
turkiy qabila va elatlam ing o ‘troq hayotga o ‘tishi jadal davom etgan. 
M azkur davrda Sirdaryoning shimoliy qismi, M ovarounnahr va 
Xorazm da 
yashovchi 
turkiy 
etnik 
qatlamning 
aksariyatini 
o ‘troqlashgan turg‘un etnik asoslar tashkil etgan edi.
“0 ‘zbek” etnonim i tarixi. 
Tarix fanida o ‘zbeklam ing kelib 
chiqishi haqidagi ilmiy farazlam i bir nechta guruhlarga bo‘lish

---

>.umkin. Chunonchi, ayrim mualliflar (X. Vamberi, G. Xovors va M.
Pelo) Dashti Qipchoqda ko‘chib yurgan turk-m o‘g ‘ul qabilalarining 
>ir qismi o ‘zlarini erkin tutganliklari sababli o ‘zbek, ya'ni “o ‘z-o‘ziga 
; ;k” deb atagan desalar, ayrim g ‘arb olimlari (D. Allen, J. Frank va 
-eter B. Golden) esa “o ‘zbek” atamasi Turkiston kengliklarida Oltin 
O rd a xoni 0 ‘zbekxon (1312-1342 yy.)dan anchagina oldin paydo 
o ig a n , deb ta'kidlaganlar.
Shuningdek, boshqa bir guruh mutaxassislar (P. P. Ivanov, A. Yu. 
i’skubovskiy va Xilda Xukem) “o ‘zbek” etnonimini 0 ‘zbekxon nomi 
>ilan bogMaydi, yana bir guruh olimlar (V. V. Grigorev, A. A.
myonov va B. A. Ahmedov) esa “o ‘zbek” nomi Oq 0 ‘rda (Dashti 
. ipchoqning 
sharqiy 
qismi)da 
ko‘chib 
yurgan 
turk-m o‘g ‘ul 
;abilalariga taalluqli bo‘lgan, degan fikmi bildiran. Shuningdek, 
yrim o ‘zbek ziyolilari tomonidan “o ‘zbek” nomining kelib chiqish 
.arixi uzlar (М. M. Ermatov) yoki “0 ‘g ‘uzxon” va “o ‘g ‘uzlar” bilan 
;og‘liq (Asqad Muxtor, Po‘lat Zohidov, Xurshid Davron va Tohir 
•■■lalik), degan qarashlami 
ilgari surganlar. Ta'kidlash joizki, 
: ;amonaviy o ‘zbek xalqining tarixi ko‘proq O crta Osiyo ikki daryo 
oraiig‘i o ltroq aholisi bilan bog‘liq, “o ‘zbek” etnonimining dastlabki 
•ohiblari esa yarim ko‘chmanchi urugMar hisoblanadi va ular 
vjiKonaviy o ‘zbeklarning tarkibiy qismlaridan biri bo‘lgan.
“0 ‘zbek” so‘zining tarixiy manbalarda birinchi marta qayd 
nlinishi XII asrlarga oid bo‘lib, Usama ibn Munkiz ( 1 188-yilda vafot 
:gan)ning arab tilida yozilgan “Adab kitobi”da kishining ismi sifatida 
.,ayd etiladi. Saljuqiylar davrida Eronda ro‘y bergan voqyealami 
svirlar ekan muallif, 1115—1116-yillarda Mosul hukmdori boMgan 
zbekning “qo‘shin amiri” bo‘lganligi haqida ham ma'lumot beradi.
M ashhur muarrix Rashididdin Fazlulloh al-Hamadoniy ham 
.. zining “Жоме ат-таворих” asarida Ildigizidlar sulolasining so‘nggi 
skili, Tabriz hukmdori 0 4zbek M uzaffar (1210-1225-yy.) deb 
•:alganligi haqida ma'lumot bergan. Nasafiyning ma'lumotlariga 
o ‘ra, 1221-yilda Xorazmshoh Jaloliddin Manguberdining qo‘shin 
.oshliqlaridan biri Jahon Pahlavon 0 ‘zbek Toy boMgan. Demak, 
:j?hbu ma'lumotlar “o ‘zbek” nomi antroponim sifatida 0 ‘rta Osiyo va 
.£ron 
aholisi 
orasida 
Oltin 
0 4rda 
hukmdori 
0 ‘zbekxon 
jukmronligidan 200 yil oldin ham ma'lum bo‘lganligini ko‘rsatadi.
“0 ‘zbek” so‘zi xalq nomi sifatida hirotlik shoir Lutfiy (1366- 
•465)ning “Gul va N avro‘z” dostonida ham uchraydi. Shoir va
55

---

m utafakkir A lisher Navoiy o ‘zining asarlarida “o ‘zbek” etnonimini 
0 ‘rta O siyodagi etnik guruhlardan birining nomi sifatida qayd qilgan. 
U ning “ Saddi Iskandariy” dostonida o ‘zbeklar m ang‘itlar bilan 
birgalikda tilga olinadi. U Xorazm dagi о czbek 1 am i yodga olib, 
quyidagi baytni yozgan edi:
“Shohu toju xil'atikim,
M en tam osho q ilg ‘ali 0 ‘zbagim , 
boshida qalpoq, egnida shirdog‘i bas”.
X ullas, X V asrda “o ‘zbek” atam asi tor va keng ma'noda 
qo ‘llanilgan. Tor m a'noda, o ‘zbeklar deb, shimoliy O rolbo‘yi va 
Sirdaryo b o ‘ylaridagi viloyatlar ham da ayrim shim oliy hududlarda 
k o ‘chib yuruvchi urug‘lar tushunilgan. Keng m a'noda esa manbalarda 
A bulxayrxon (142 8-1468 yy.) xonligi hududida yashovchi barchf? 
aholini anglatgan. Abulxayrxon hukmronligi davrida “o ‘zbek” atamasi 
urug‘lam i birlashtiruvchi um um iy nom sifatida Sharqiy Dashti 
Q ipchoqda kengroq tarqalgan boMishi mumkin.
X V -X V I asrlam ing oxiriga kelib O lrta Osiyo ikki daryo oralig‘i 
vohalariga ko‘chm anchi turkiy tilli urug‘lam ing so ‘nggi, katta oqimi 
kirib kelgan. Tadqiqotchilar ularga nisbatan “ Dashti Qipchoq 
o ‘zbeklari” iborasini q o ‘llaydi. Qolaversa, ushbu guruhni umumiy 
jam oa sifatida talqin etish holatlari ham kuzatiladi.
XVI 
asrda o ‘zbek urug‘lari ro‘yxatining tahlili shuni ko‘rsatadiki. 
shayboniy o ‘zbeklam ing M ovarounnahrga kirib kelishidan so‘ni.v 
ulam ing tarkibi birm uncha o ‘zgargan. M asalan, ulam ing tarkibiga 
M ovarounnahr hududiga shayboniylar kirib kelishidan oldingi 
davrlardan buyon yashab kelgan jaloyir, qang‘li va turkm an kabi 
ayrim urug‘lam ing nomi ham kiritilgan.
Birm uncha keyingi davrga oid ro ‘yxatlar yangicha etnik 
nom lam ing paydo boMishi jihatidan oldingilaridan farq qilgan. 
Jumladan, XIX asm ing ikkinchi yarmiga oid o ‘zbek qabilalaii 
ro‘yxatida turklar, sayotlar, muytanlar, barloslar, qarluqlar, hardurilar, 
abdallar va boshqalam i uchratish mumkin. XIX asrda “Dasht, 
Qipchoq o ‘zbek urug‘lari” qabilaviy tarkibining turli tumanligi va 
uning bir xil nomdagi Dashti Qipchoq u rugiarining ma'lum sonidar- 
farqi etnografik tadqiqotlarda ham o ‘z tasdig‘ini topgan. XIX asrga 
oid m a'lum otlar bo‘yicha “o ‘zbek” atamasi “o ‘z o ‘ziga xo‘jay in f 
mustaqil va erkin inson” degan ma'noni anglatgan.
56

---

3.3. 0 ‘zb e k la rn in g an 'an av iy xo‘jaligi
0 ‘zbekiston zamini M arkaziy Osiyoning eng qadimiy, osori- 
aliqalarga boy va moddiy-madaniy turmush tarzi kishilik jam iyatining 
ng ko‘hna davrlariga borib taqaladigan o ‘lkadir. Dehqonchilik, 
chorvachilik va xo‘jalikning barcha sohalari necha asrlardan buyon 
rivojlanib kelmoqda. O 'zbeklam ing ajdodlari asli dehqon, chorvador 
va hunarmand xalq hisoblanadi.
D ehqonchilik. 
0 ‘zbeklar 
ajdodlari 
qariyb 
eng 
qadimgi 
zamonlardan buyon yerga ishlov berish bilan tirikchilik qilib keladi va 
don-dun, 
meva-cheva, 
poliz 
hamda 
rezavorlar 
ekish 
bilan 
^hug‘ullanadi. Markaziy Osiyoning barcha voha va vodiylarida yirik 
hamda may da daryo irmoqlari, ko‘l va buloqlari atrofida sug‘orma 
dehqonchilik qiladigan lalmi, yaylov, qir, adir hamda tepaliklari 
deyarli dehqonchilik maydonlariga aylanib ketgan. Ekinlami sug‘orish 
uchun daryo, ko‘l, irmoq va buloqlardan foydalanilgan hamda ariq va 
/ovurlar qazilgan.
Sug‘orma dehqonchilik qilinadigan yerlarda qishloq jamoalari 
mavjud edi. Jamoa bir qancha oila urug‘laridan tashkil topgan bo*lib. 
jyrim jam oalar 4—5 ta qishloq aholisini o ‘ziga birlashtirgan. Bunday 
iamoalar birgalikda muayyan ishlami bajarar edi. Jamoaning alohida 
.••riq-kanallari bo ‘lar, kim nima ish qilishi, qachon, qaysi navbatda 
'u g ‘orishi va nimani qaerga ekishi bilan bog‘liq masalalar oldindan 
/.elishib olingan.
Jamoalar g ‘allakor, sholikor va paxtakor tumanlarda tuzilar edi. 
Jamoa a'zolari - dehqonlam ing mehnati bir nechta uslubda tashkii 
etilgan bo ‘lib, o ‘z mehnat qurollari bilan ishlaydigan oilalar mustaqil 
faoliyat olib borar edi. Ish kuchi yoki asbob-jihozlari yetishmagan bir 
nechta dehqonlar birlashib, jamoaviy mehnat qilar edi. Oila a'zolari 
bilan haqbay ishchilar birgalikda mehnat qilishlari ham mumkin 
bo‘lgan.
Ariq, zovur va kanallami tozalash hamda ta'mirlash uchun 
iamoadagi har bir oila har yili albatta bir yoki ikki marta birgalikda 
• ;hga chiqqan. Jam oalar orasida “algov” va “hashar” kabi birgalikdagi 
ish shakllari qo‘llanilgan. “Algov”da jam oa a'zolari ot-ulovni bir- 
biriga qarzga berib turgan yoki dalada, bog‘da va tomorqada birga 
ishlab bergan bo‘lsa, hasharda esa hamma bir-biriga tekinga yordam 
bergan.

---

D ehqonchilikda “ q o ‘sh” (Zarafshon vodiysi), “ chek”, “chik", 
“chak” (T oshkent vohasi va C him kent atroflari), “paykal”, “cheklar*' 
(Q ashqadaiyo va Surxondaryo vohalari), “otliq” (askarga ajratib 
berilgan yer), “ bir otliq”, “jab d i” (“yob” va “yop”) shakllari 
(A m udaryoning quyi oqim i) m avjud edi.
X IX
asrning oxirgi choragiga qadar dehqonchilikda asosan, donli 
ekinlar yetishtirilgan bo‘lib, b u g ‘doy bilan arpa k o ‘p ekilgan. Kuzgl 
bug‘doy yoki arpa ekilgan m aydonlarga kelgusi yili tariq sepilgan 
yem ing hosildorligi kam ayib ketm asligi uchun mahalliy o ‘g citlar, 
jum ladan, g o ‘ng, eski devor tuprog‘i, kesak va guvalalar maydalab 
sochilgan.
G ‘alla ekiladigan yerlar kuzda shudgor qilingan. y er omoch bilan 
ot yoki q o ‘sh ho ‘kiz yordam ida haydalgan, om ochning o ‘zini 
yonboshlatib, qalin taxta mola yoki bo'lm asa shohm ola bilan 
tekislangan. Sho‘rxok yerlar sho‘rini yuvish uchun qishda yaxob 
berilgan yoki yiliga bir-ikki urug‘ unib chiqqan zahoti va don tugish 
boshlagan vaqtda ham sug‘orilgan.
O ‘zbekiston iqlimi v a tabiiy shart-sharoitlaridan kelib chiqib, 
hosil may oyining oxiri - iyuning boshida o ‘roq bilan o ‘rib olingan. 
G ‘alla-don boshoqlari xirm onda yoyilib, ustidan ot, h o ‘kiz yoki eshak 
yurgizilgan. Vaqti-vaqti bilan somonni m aydalanayotganiga qarab 
yangi b u g ‘doy yoki а ф а bog‘lamlari tashlab turilgan. A w a lig a
yog‘och panshaxa, keyin esa yog‘och kurak bilan sovurilgan.
Sug‘orm a dehqonchilik orqali yetishtirilgan bug‘doy bilan 
aф adan lalmi bug'doy hamda aф a g a qaraganda uch-to‘rt baravar ko ‘p 
hosil 
olingan. 
G ‘alla-don 
hosili 
suv 
va 
qo‘l 
tegirm onlar 
(“yorg‘uchoq”)da tortilgan. Shuningdek, Q ‘zbekistonning aksariy^ 
hududlarida 
donli 
ekinlardan j o ‘xori, 
m akkajo‘xori,. dukkaki; 
ekinlardan esa mosh, loviya va sholi yetishtirilgan. Sug‘om u, 
dehqonchilikka asoslangan hududlarda beda va yo ‘ng liqcha han 
ekilgan.
Qishloq va shahar hovlilarining deyarli hammasida tokzorlar 
mavjud bo clib, mevali daraxtlar o ‘tqazilgan. Toklardan moM hosi- 
olingan. M intaqada chillaki, qora kishmish (shivilg‘oni), husayni, 
charos, kirmiska, toifi, parkati, oq kishmish, nimrang, daroyi, 
kattaqo‘rg4on (maska), oq va qora xalili, toshbuaki, soyaki, obaki, 
norbuali, yumaloq, baxtiyori ham da boshqa navlari keng tarqalgar-
edi. Ayrim yerlarda kunjut, zig4r va ko ‘knori yetishtirilgan.
58

---

Dehqonchilikning eng yirik sohasi paxtachilik hisoblangan. 
Ayniqsa, Rossiya imperiyasi Turkistonni bosib olganidan keyin paxta 
maydonlari yanada kengaygan, natijada keyinchalik Turkiston sovet 
hukumatining asosiy paxta-xom-ashyo bazasiga aylangan. Jaydari 
g ‘o ‘za o‘m iga nisbatan tezpishar, serhosil va tolasi uzun “Amerika” 
navi ekiladigan b o‘ldi.
Turkistonda ilk bor pomidor, kartoshka, qand lavlagi, karam, 
bulg‘or qalampiri, baqlajon va boshqalar ekinlar ekila boshlangan.
Polizchilik 
va 
rezavorchilik 
keng 
tarqalgan, 
xilma-xii 
ko‘katlardan tortib, piyoz, sabzi, qizilcha, turp, sholg‘om, rediska va 
qalampirgacha yetishtirilgan. Poliz ekinlaridan qovoq, qovun, tarvuz, 
handalak, bodring va tarrak ko‘p ekilgan.
Qishloqlar va shahar hovli joylarida bog‘-rog‘lar ko‘p bo‘lgan. 
Olma, o ‘rik, anor, shaftoli, nok, olxo‘ri, gilos, olcha, behi, bodom, 
pista, yong‘oq va tut daraxtlaridan m o‘l hosil olingan. Shuningdek, 
0 ‘zbekiston qovuni va uzumlarining o‘nlab ajoyib navlari hamda 
ulam ing shirin ta'mi bilan dong chiqargan. Qolaversa, o ‘lkada quruq 
mevalami yetishtirish ham keng tarqalgan edi.