Jurnal 1918-yil dekabr oyidan chiqa boshlagan

“XALQ TA’LIMI” ilmiy-metodik jurnali.
2016. № 3.
www.xtjurnali.zn.uz
chan xarakterda bo‘ladi. Bunday bolalarning ish qobiliyati pasaygan bo‘ladi, ular yetar
-
li darajada diqqat-e’tiborli bo‘lmaydilar. diqqat-e’tiborlarini bir joyga to‘play olmasdan 
aksariyat hollarda maktab topshiriqlarini bajarishdagi qiyinchiliklarni yenga olmaydilar. 
Bugungi kunda psixopatiyani guruhlarga bo‘lish yoki tasniflash masalasida turli 
nuqtayi nazarlar bor. Ba’zi mualliflar psixopatiyani ayrim klinik belgilarga qarab guruh
-
larga bo‘ladilar, ba’zilari umumtuzilmaviy xususiyatlarga qarab, uchinchilari esa kamol 
topib borish tiplariga qarab guruhlarga bo‘ladilar. Ta’lim-tarbiya sohasida faoliyat yu
-
rituvchi pedagoglar uchun psixopatiyaning tasnifini bilishga qaraganda, psixopat bola 
shaxsi tuzilmasining xususiyatlarini, uning xulq-atvoridagi o‘ziga xos jihatlarni, uning 
kamol topib borishidagi qonuniyatlarni hamda bolalar psixopatiyasini tug‘diradigan sa
-
bablarni bilish muhimroqdir.
Yuqorida tahlil qilib chiqilgan psixopatiyaga uzviy bog‘liq bo‘lgan organik psixo
-
patiyaga ham to‘xtalib, uning qanday kechishi va bola kamolotiga ta’siri ko‘rib chiqil
-
sa, miyaning po‘stloq osti sistemasining organik yetishmovchiligidan kelib chiqqan 
psixopatiya shaxsning aqliy o‘sishda ancha orqada qolganini ko‘rsatadi. Bunday bola 
avvalo, o‘z xatti-harakatlariga, qilgan ishlariga, o‘z faoliyatiga to‘g‘ri baho bera olmay
-
di hamda arzimas narsalarga ortiqcha berilgan bo‘ladi. Bunday bolalarda emotsional 
soha o‘ziga xos ravishda rivojlanadi. Masalan, ularda elementar emotsional his-tuyg‘u
-
lar rivojlanmaydi, ya’ni atrof-tevarakdagi hodisalarga differentsial, chuqur munosabat 
vujudga kelmaydi, shu sababli ularning emotsiyalari beqaror va yuzaki bo‘ladi. Bundan 
tashqari, shu guruhdagi psixopatlarda chuqur kechinmalar vujudga kelmaydi, shu sa
-
babli ularda o‘ziga bino qo‘yish, jizzakilik, xafa bo‘lish hollari uchramaydi. 
Organik doiradagi psixopat bolalarda irodaning yetarli darajada rivojlanmasligi 
shunda namoyon bo‘ladiki, ular o‘z xatti-harakatlarini tartibga sololmaydilar, ya’ni o‘z 
faoliyatlarini oldiga qo‘yilgan talablarga moslashtira olmaydilar. Bunday psixopat bo
-
lalarning kamol topib borishidagi xususiyatlar ilk bolalik davridayoq namoyon bo‘ladi 
hamda jonsarakligi, behuda baqirib-chaqirishi va yaxshi uxlamasligi bilan xarakterla
-
nadi. 
Maktabgacha tarbiya yoshida ular bo‘lar bo‘lmasga urushib, bolalar bilan chiqisha 
olmaydilar va hech kimga yon bermaydilar. Maktabgacha tarbiya yoshining oxiriga bo
-
rib, ularda ortiqcha keraksiz intilishlar, o‘jarlik va affektiv jizzakilikka moyillik namoyon 
bo‘la boshlaydi. intellekt, nutq va motorikaning rivojlanishi, odatda, me’yorda o‘tadi. 
Agar maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalardagi ana shu salbiy xususiyatlarni bartaraf 
qilish choralari ko‘rilmasa, ular odatda, maktabda o‘qishga tayyor bo‘lmay qoladilar 
hamda ularning xarakteri va xulq-atvoridagi kamchiliklar maktabda dastlabki kunlar
-
danoq namoyon bo‘ladi. Bunday bolalar maktab talablariga bo‘ysunishni bilmay o‘quv 
topshiriqlarini bajarmaydilar. Organik psixopatiyaning tibbiy-pedagogik manzarasi fa
-
oliyati va xulq-atvoridagi beqarorlik, jahldorlik, qo‘zg‘aluvchanlik, affektiv jizzakilikka, 
tajovuzkor jahldorlikka moyillik, ish qobiliyatining pasayishi, irodaning zaifligi, emo-
tsional jihatdan to‘la kamol topmaganlik, tanqidiy bo‘lmaslik, vaziyatni yetarli hisobga 
olmaslik va o‘rinsiz qiziqishlarning o‘tkirlashuvi singari belgilardan tashkil topadi. Bu 
guruhdagi psixopatik bolalar shaxsining kamol topib borishda ba’zi muayyan qonuni
-
yatlar bor. 
kamol topib borishning ilk davrida vujudga keladigan bir qator belgilar umum
-
somatik va nevrologik kamchiliklar bilan bevosita bog‘liqdir. xulq-atvor buzilishining 
vujud ga kelganligi haqida dalolat beruvchi eng asosiy belgilardan biri psixopat bola
-
ning bolalar jamoasi bilan chiqisha olmasligi, o‘yinga qo‘shila olmasligidir. Buni ta’kid
-

---

107
lab o‘tish g‘oyat muhimdir, chunki o‘yin maktabgacha tarbiya yoshidagi bola shaxsi
-
ning kamol topib borishiga juda katta ta’sir ko‘rsatadi. O‘yin xulq-atvorning irodaviy 
tomonlarini rivojlantirishga yordam berib, emotsional tajribani boyitadi, ongni o‘stiradi, 
muayyan qoidalarga bo‘ysunishga odatlantiradi. Psixopat bolaning maktabgacha tar
-
biya yoshida o‘yin faoliyatiga qo‘shilmay qolishi uning xarakteri va shaxsining yanada 
ko‘proq kamol topolmay qolishiga olib keladi, bu esa maktabga o‘tish vaqtida, ayniqsa, 
keskin salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Organik psixopatiya bo‘lganida maktab yoshi boshlangan paytda bolalarda shaxs 
rivojlanishi normal jarayoni buzilishi aniq ko‘rinadi. Ularda vaziyatga ichki munosabat 
vujudga kelmaydi. Shu sababli ular kattalarga, jumladan, o‘qituvchiga to‘g‘ri samimiy 
munosabatda bo‘lmay bolalar jamoasida o‘zlarini to‘g‘ri tuta olmaydilar. O‘z xatti-ha
-
rakatlari va ish amallarini yetarli darajada anglab yetmaydilar. Bunday bolalarda emo-
tsiyalar yuzaki bo‘ladi, shu sababli ular o‘rtoqlari bilan do‘stlashmay, biror kishiga uzoq 
vaqt davomida mehr qo‘yib turolmaydilar. Bu yoshda jizzakilik, jahldorlik singari xu
-
susiyatlar saqlanib qolsa-da, ammo ular endi yetakchi xususiyat bo‘lmay qoladi. O‘z 
ko‘rinishini talab qilingan ishni emas, balki faqat ko‘ngli istagan ishni qilish ishtiyoqi
namoyon bo‘ladi, bu narsa ko‘pincha bolaning tevarak-atrofdagilar bilan janjallashi-
shiga, maktabdan, uydan qochib ketishiga olib keladi. O‘z xatti-harakatlariga tanqi
-
diy qarashning yo‘qligi, vaziyatni to‘la anglab yetmaslik, haddan tashqari ta’sirchanlik 
hamda o‘zining ortiqcha intilishlarini qondirish istagi ba’zan bunday bolalarning ijtimoiy 
xulq-atvoriga qarshi xatti-harakatlari bilan yakun topadi. 
Organik psixopatiyali bolalarda intellekt buzilmagan, tafakkur, xotira, ko‘rish qobi
-
liyati va makonni idrok etish, nutq yetarli darajada o‘sgan bo‘ladi. Ammo ularni o‘qiti sh-
dagi unumdorlik yetarli darajada yuksak bo‘lmaydi, chunki ular topshiriqni bajarishga 
oldindan yetarlicha o‘ylab ko‘rmasdan turib, unga e’tiborlarini to‘plamaydilar. Topshi
-
riqning ayrim elementlarini esda saqlab qololmay to‘siqlarni yengib o‘ta olmaydilar. 
Bu komponentlarning hammasi, ya’ni intellektual faoliyat buzilgani holda intellektning 
saqlanib qolishi, emotsional-irodaviy sohaning murakkabroq shakllari yetarli darajada 
o‘smagani, elementar emotsional tuyg‘ularning saqlanib qolishi organik psixopatiyali 
bolaning kamol topib borishidagi nuqson tuzilishining o‘ziga xos tomonini belgilaydi. 
Organik psixopatiyada bolaning xulq-atvoridagi hamma xususiyatlar uning shaxsiyati 
yadrosining buzilishidan kelib chiqadi.
Nuqsonning namoyon bo‘lish darajasi turlichadir, ammo uning tuzilmasi hamisha 
bir xil bo‘lib qoladi. Bunday bolalar bilan ishlashda dastlabki ta’lim jarayonini to‘g‘ri 
tashkil etishga alohida e’tibor berish zarur. Garchi bolalar o‘qish, yozish va hisoblashni 
o‘zlashtirishda qiynalmasalar ham bu ishga yaxshi kirisholmaydilar. Boshlagan ishlarini 
oxirigacha yetkazmay ishni pala-partish, xunuk bajaradilar. demak, organik psixopati
-
yali bolalarni o‘qitishdagi eng muhim narsa ularni topshiriqlarni puxta bajarishga qunt 
bilan o‘rgatishdir, avval osonroq topshiriqlar berib, keyin ularni asta-sekin murakkab
-
lashtirib borish lozim. Bilimlarda kamchiliklar vujudga kelishi imkoniyatining oldini olish 
g‘oyat muhimdir, chunki ta’lim-tarbiyadagi beparvolik bunday bolalar bilan ishni davom 
ettirishni juda qiyinlashtirib yuboradi. Ularda intellektual qiziqishlarni tarbiyalash katta 
ahamiyatga ega. Bu narsa o‘quv ishining samaradorligini oshiradi va mavjud ortiqcha 
qiziqishlar yo‘lini to‘sishga yordam beradi. Bu guruhdagi psixopat bolalarga tarbiya 
berish sohasidagi tadbirlar ularning o‘z xatti-harakatini tahlil qila olishga va to‘g‘ri baho 
berishga qaratilgan ish turlarini o‘z ichiga olishi kerak. Bu bolalarning o‘z xulq-atvorini 
yetarli darajada boshqara olmasliklarini, beqaror, ta’sirchan ekanliklarini hamda sal
-

---

108