I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

V bob.
TASHQI  KUCHLAR  TA’SIRIDA 
JISMLARNING  HARAKATI
26-§. BUTUN
 OLAM TORTISHISH QONUNI
Oy va boshqa sayyoralar aylana bo‘ylab deyarli doimiy tezlikda harakat 
qiladi. Har qanday jism aylanma harakat qilishi uchun unga doimiy kuch 
ta’sir etib turishi kerak. Agar sayyoralarga bunday kuch ta’sir etmasa, ular 
to‘g‘ri chiziqli tekis harakat qilishgan bo‘lar edi. Endi dinamika qonunlarini 
qo‘llab,  Oyning Yer  atrofida  aylanishini  ko‘rib  chiqaylik.  Oy  faqat  doimiy 
kuch ta’siridagina aylanma harakat qiladi. Bu kuch Yer tortish kuchi bo‘lib, 
u Nyutonning II qonuniga asosan: |F| = m|a|  formula  bilan  aniqlanadi, 
ya’ni Oy massasi m qancha katta bo‘lsa, tortishish kuchi ham shuncha 
katta bo‘ladi: |F| ~ m. Nyutonning III qonunidagi aks ta’sirga ko‘ra, Oy 
ham Yerni shunday kuch bilan tortadi: |F| = M|a|, ya’ni Yer massasi M 
qancha katta bo‘lsa, tortishish kuchi ham shuncha katta bo‘ladi: |F| ~ M. 
Agar tortishish kuchi F ham jism massasi m ga, ham Yer massasi M ga 
proporsional bo‘lsa, demak, bu kuch ularning ko‘paytmasiga ham propor-
sionaldir: 
 | F | ~   mM.
     (1) 
Shu  bilan  birga,  Yer  markazidan  Yer  yuzigacha  bo‘lgan  masofa  Yer 
markazidan  Oygacha  bo‘lgan  masofadan  60  marta  kichik.  Jismning  Yer 
ustidagi markazga intilma kuchi esa Oyning orbita bo‘yicha harakatidagi 
markazga  intilma  kuchidan  3600  marta  katta,  ya’ni: 
|F| ~ 1/r
2
. 
 
    (2).
(1) va (2) bog‘lanishlarni umumlashtirib yozsak: | F | ~   mM/r
2
 yoki:
|F| = G mM
r
2
 ,                
           (3)
bunda G – proporsionallik koeffitsiyenti. 
Nyuton tortishish kuchining bunday tabiati faqat Yer bilan Oy orasidagi tor-
tishishgagina emas, balki Quyosh bilan Yer (88-rasm), boshqa sayyoralar bilan
 
4 – Fizika 7.

---

98
Dinamika asoslari
Quyosh,  atrofimizdagi  jismlar  bilan  Yer  orasidagi  tortishishga  ham  tegishli 
ekanligini kashf etdi. Uning xulosasiga asosan, olamdagi jismlarning o‘zaro 
tortishish kuchi quyidagicha aniqlanadi:
F = G  m
1
m
2
r
2
,               (4)
bunda  m
1
,  m
2 
– ta’sirlashishayotgan jismlar massa-
lari,  r  –  ular  orasidagi  masofa  (massalar  marka-
zidan o‘lchanadi), G – proporsionallik koeffitsiyenti 
bo‘lib, u gravitatsiya doimiylik deb ataladi. (4) for-
mulada  F  gra vi tatsiya  tortish  kuchini  ifodalaydi. 
Bu qonun olamdagi barcha  jismlar o‘rtasidagi o‘za-
ro torti shish kuchini ifodalagani uchun, u Butun olam tortishish qonuni deb 
ataladi.  Bu  qonun  quyidagicha  ta’riflanadi: