I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Ikki jismning o‘zaro tortishish kuchi ularning massalari ko‘payt-
masiga to‘g‘ri proporsional va ular orasidagi masofa kvadratiga 
teskari proporsionaldir.
Agar o‘zaro ta’sirlashuvchi jismlar massasi  m
1
 = m
2
 = 1 kg va ular orasi-
dagi masofa r = 1 m bo‘lsa, (4) formulada F kuchning son qiymati G  ga teng: 
gravitatsiya doimiysi son jihatdan har birining massasi 1 kg va oralaridagi ma-
sofa 1 m bo‘lgan ikki jism orasidagi tortishish kuchiga teng. 1798-yilda ingliz 
olimi Genri Kavendish uning son qiymati quyidagiga tengligini aniqladi:
G = 6,67 · 10
–11
m
2
kg
2
N.
.
1/1,5  =  0,667  bo‘lgani  uchun  masalalar  yechishda  6,67 · 10
–11
 N · m
2
/kg
2 
 
o‘rniga 
m
2
1,5 ·10
10
 kg
2   
1 N .
  qiymatdan  ham  foydalanish  mumkin.
Butun olam tortishish qonuni ta’sirlashayotgan jismlar o‘lchamlari ular 
orasidagi  masofadan  juda  kichik  bo‘lgan  hollarda,  ya’ni  moddiy  nuqtalar 
uchun  aniq  bajariladi.  Shar  shaklidagi  jismlar  uchun  ular  orasidagi  masofa 
sharlar  markazidan  o‘lchansa,  jismlar  orasidagi  har  qanday  masofada  ham 
(4)  formula  o‘rinli  ekanligi  ma’lum  bo‘ldi.  Shuning  uchun  jismlarni  Yerga 
tortishishini  hisoblashda  masofani  Yerning  markaziga  nisbatan  olish  ke-
88-rasm. Yer va Quyosh-
ning o‘zaro to‘rtishishi
→
F
1
→
F
2
m
1
m
2

---

99
V bob. Tashqi kuchlar ta’sirida jismlarning harakati
rak.  Yerning  radiusi  6  400  km  bo‘lgani  uchun  jism  Yerdan  bir  necha  o‘n 
kilometr ko‘tarilganida ham Yerga tortishish kuchi miqdorining o‘zgarishi 
deyarli  sezilmaydi.  Atrofimizdagi  barcha  jismlar  –  mashina,  odam,  stol-
stul,  shkaf,  hattoki,  uylar  ham  bir-biriga  tortishib  turadi.  Bu  kuchlar  juda 
kichikligidan, ular sezilmaydi. Lekin Yer Oyni tortishi natijasida Oy Yer 
atrofida  aylansa,  Oy  Yerni  tortishi  natijasida  Oy  tomonga  to‘g‘ri  kelgan 
dengiz va okean suvining bir necha metrga ko‘tarilishi kuzatiladi.
Ipga biror jismni osib qo‘ysak, Yer jismni tortishi natijasida jism ipni 
Yerning markazi tomon tortadi. Bu hodisadan binokorlar uylarni Yerga 
perpendikulyar  ravishda  qurishda  foydalanadilar.