Samarqand davlat universiteti I. X. Nasimov, I. Patterson, K. M. Ibodov hozirgi zamon raqobat

3.
Ekstropoyasiya usuli
– mahsulot (ish, xizmat)larning hajmiga ko‘ra 
amalga oshiriladi. Bunda mahsulot hajmi hisobot davrida bazis davrga 
taqqoslanadi. Bu usul yalpi ishlab chiqarish, moddiy-texnik ta‘minot va 
zahiralarning taqqoslama narxlardagi hajmini qayta hisoblashda qo‘llaniladi. 
Davlat statistika organlari narx indeksini quyidagi korxonalar mahsuloti 
uchun amalga oshiradilar: 
– sanoat mahsuloti ishlab chiqaruvchilar; 
– qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga; 
– kapital qo‘yilmalar; 
– yuklarni tashishdagi tarif narxlar va iste‘mol narxlari; 
Bu narx indekslari ishlab chiqaruvchi mahsulotlari narxini kuzatish 
natijalariga ko‘ra hisoblanadi. Bu hisob iqtisodiyot rivojlanishi xususiyatini 
e‘tiborga olgan olgan holda v xalqaro standartlarga muvofiq amalga oshiraladi. 
Narx indekslari tizimini shakllantirish negizida tanlanma usul bazaviy 
korxonalar va tovar ishlab chiqaruvchilarni hududlar, faoliyat turlari va boshqa 

---

124 
xususiyatlariga ko‘ra guruhlash imkonini beradi. Masalan, korxonadagi xodimlar 
soni, magazin turi, mahsulot (ish, xizmat) turi va boshqalar. 
Tovar ishlab chiqaruvchilar guruhi eng muhim tovarlar va korxonalarning 
ulushi kesimida tanlanadi. 
Narx indeksi bazis davrga nisbatan, kamdan-kam hollarda hisobot davriga 
nisbatan shakllantiriladi. Tanlab olingan ko‘rsatkichlar standart formulalar, 
masalan, Paashe formulasi orqali hisoblab topiladi.
∑
∑
yoki 
∑
∑
yoki 
∑
∑
bunda
q
1
– hisobot davrida mahsulot hajmining natura miqdori yoki xizmatlarning 
ro‘y berish soni; 
q
2
– bazis davrda mahsulot hajmining natura miqdori yoki xizmatlarning 
ro‘y berish soni; 
p
1
– hisobot davrida natura shakldagi mahsulot birligining yoki xizmatning 
narxi 
p
2
– bazis davrda natura shakldagi mahsulot birligining yoki xizmatning 
narxi 
i
p
– mahsulot yoki xizmatning narx indeksi. 
Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi davlat statistika organlari amaliy 
ish faoliyatida Laspeyres formulasining quyidagi keltirilgan ko‘rinishidan keng 
foydalanadilar: 
∑
∑
yoki 
∑
( 
)
∑
yoki 
∑
∑
formulaning ushbu o‘zgartirilgan shakli narx o‘zgarishining muntazam 
kuzatuvlar asosida olingan qiymati bazis davr sifatida qabul qilinib oxirgi narx 
indeksiga ko‘paytirish orqali hisoblab topiladi. Bunday yondashuv narx o‘zgarishi 
bilan ularning statistik tortqichli qiymatining o‘zgarishida mahsulot (ish, 
xizmat)lar guruhi bo‘yicha natura qiymatning o‘zgarmay qolishini ta‘minlaydi. 
Laspeyres formulasidan farqli ravishda o‘zgartirilgan formula ko‘llanilish sohasi 
keng va uning yordamida hisoblash ishlarini uzlusiz amalga oshirish mumkin. Bu 
ishlab chiqarish va uni sotish faoliyatiningg beqaror davrlarida mahsulot (ish, 
xizmat) turlarining o‘zgartirilishiga imkon beradi. 
Narx va narx indeksini qayd etish mahsulot (ish, xizmat) guruhlari bo‘yicha 
o‘rtacha narx va narxning o‘zgarishi bo‘yicha qayd qilinadi. O‘rtacha narx indeksi 
muayyan mahsulot (ish, xizmat)larning narxi o‘zgarishini va tovar guruhi tarkibiga 
kiruvchi, shuningdek assortimentdagi alohida tovarlar narxi o‘zgarishini 
ifodalaydi. Bunda tovar guruhi va darajasi bo‘yicha farqlanuvchi alohida tovarlar 
bo‘yicha o‘rtacha narx guruhdagi tovarlarning o‘rtacha narxi doimiy bo‘lgan 
taqdirda ham o‘zgarishi mumkin. 
Narxning xilma-xil turlari mavjud bo‘lsa-da, ular bir-biri bilan o‘zaro 
bog‘langan, chunki ularda jamiyatdagi iqtisodiy resurslarning ishlatilish samarasi 

---

125 
o‘z ifodasini topadi. Iqtisodiyot nazariyasida «narx nisbati» degan tushuncha bor, u 
―narx pariteti‖ deb ham yuritiladi
. 
Iqtisodiyot va undagi jarayonlar bir-biriga 
bog‘liq bo‘lganidan narxlar bir-birim yuzaga chiqaradi. Masalan, ruda narxi metall 
narxiga, metall narxi mashina narxiga, mashina narxi kiyim narxi tarkibiga kiradi, 
chunki bu narxlarning har biri o‘zidan keyingi mahsulot xarajatlarini 
shakllantiradi. Bozorga shunday o‘ziga xos tovarlar chiqadiki, ular ko‘pchilik 
sohalarda ishlatiladigan eng muhim iqtisodiy resurslar hisoblanadi. Bular metall, 
neft, ko‘mir, gaz, yog‘och, bug‘doy, paxta kabi tovarlar bo‘lib, ular narxining 
o‘zgarishi butun narxlar nisbatini o‘zgartiradi.