Uygur, qaqauz, quzey

(Tigin, 1992:94, sayı 346).
Avropa tipli teatrın yaranması və inkişafı dolayısı ilə də olsa 
Çin işğalçılarına qarşı xalq üsyanları ilə bağlıdır. Xalq üsyana 
qalxanda qısa müddətli də olsa, müstəqillik, muxtariyyət əldə 
edəndə ədəbiyyatın da gücləndiyini görürük. Ən sanballı milli 
və bədii dəyərli əsərlər də həmin vaxtlarda yaranır.
Çin işğalçılarına qarşı döyüşmüş Xoca Cihanın dul qadını Dil- 
şad Sultan Pekinə aparılaraq zorla Çin imperatoruna arvad edil-

---

məyə çalışılmışdır. O, buna etiraz etdikdə zəhərlənərək öldürül- 
müşdür. “Bu, asil türk kadını Çinde ve Doğu Türküstanda iffet ve 
namus simvolu sayıldı. Öldürülen kocası Hoca Cihanla birlikte 
savaşlara katılmış, yararlıklar göstermiş olan Dilşad Sultan adına 
Çinde ve Avrupada edebi eserler yazıldı.” 
(Türklük, 1991:19)
Uyğurlarda Çin işğalçılarına boyun əyməyən qadın yalnız 
Dilşad Sultan olmamışdır. Onların sayı yüzlərlə olsa da, təəs- 
süf ki, çox az hissəsi simvola, ədəbi qəhrəmana çevrilmişdir. 
Belə ədəbi qəhrəmanlardan biri də Nazıqum xanımdır. “ 1827- 
ci il mücadilesine katılan Nazıqum idi. Nazıqum Kaşqardan İli 
vadisine sürgün edilen kadınlardan biri olub Çinlilere boyun 
eğmedi. Gayrımüslüm biri ilə evlendirilmek üçün yapılan 
baskılara tekbaşına karşı qoydu. Onun ismi uyğur halkının 
milli tarihinde unutulmaz iz bıraktı. Çinlileri yerdiyi koşmalar 
uyğur halkının kalbinde devamlı yaşadı” 
(Turan, 1992:769).
Nazıqum sürgün öncəsində və sürgündə bir çox cəngavər 
“koşakları”(mübariz, döyüşə çağırış ruhlu şeirlər) söyləmiş və 
onu xalqı arasında yaymışdır. Uyğur xalq ağız ədəbiyyatının 
önəmli əsərləri sayılmış bu “koşaklar” günümüzə qədər gəl- 
mişdir. Yeni uyğur ədəbiyyatının öndərlərindən olan, ”Müsəl- 
manların çinlilərə qarşı cihadı”, ”Çanmoza Yusupxan” və b. 
mübariz poemaların müəllifı 
Bilal Nazım 
(1824-99) bu qəh- 
rəman qadın və həmin dövrdə xalqına tutulan divan haqqında 
“Nazıqum” povestində böyük sənətkarlıqla bəhs etmişdir.