80
Fotodatchiklarda fotoelement qo‟llanib, yorug‟lik impulьslarini elektr
impulьslariga
yoki fotoqarshilik, yorug‟lik kuchiga mos ravishda o‟z qarshiligini
o‟zgartiradi. Fotodatchiklarning ishlashi uchun yorug‟lik manbai bo‟lishi shart.
Yorug‟lik manbai bilan fotodatchik orasiga teshiklarga ega bo‟lgan yoki kesik disk
o‟rnatiladi. Teshik yoki kesiklar soni dvigatelning tsilindrlar soniga teng bo‟ladi.
Diskning yuritmasi xarakatni dvigatelning tirsakli validan oladi.
Mikroelektronikaning rivojlanishi tufayli kontaktsiz o‟t oldirish tizimlarida
Xolle effektiga asoslangan yarim o‟tkazgichli datchiklar io‟latila boshlandi. Xolle
elementi germaniy, kremniy va boshqa yarim o‟tkazgichlardan tayyorlangan yupqa
(h=10
-4
yo 10
-6
m) to‟rt elektrodli plastinadan iborat. Agar bunday plastinadan tok
I
o‟tishi bilan bir vaqitda unga, magnit induktsiya vektori
B,
plastini
tekisligiga
magnit maydon ta‟sir qilsa, uning tok yo‟nalishiga parallel bo‟lgan qirralarida Xoll
EYuK
E
hosil bo‟ladi.
d
B
I
Е
х
х
(1)
Bu yerda:
I
- tok kuchi, А
V
- magnit induktsiyasi vektori;
k
x
- plastina materialiga bog‟liq bo‟lgan Xoll doimiysi;
d
- plastinaning qalinligi.
Hozirgi vaqtda avtomobillarda magnitoelektrik datchiklardan tashqari yarim
o‟tkazgichli datchiklar ham ishlatilmoqda. Bu datchiklarning ishlashi Xollning
galvonomagnit hodisaga asoslangan. Bu hodisa yarim o‟tkazgichlardan tashkil
topgan. To‟rtta elektrodli yupqa plastinada sodir bo‟ladi, 1-rasm.
3.12-rasm. Yarim o‟tkazgichli datchikning ishlash sxemasi.
Xoll elementining signali uncha katta bo‟lmaydi va tokning kattaligi va
haroratga bog‟liq bo‟ladi. Yarim o‟tkazgichli datchik Xoll elementidan tashqari,
kuchlanish stabilizatori, kuchaytirgich, haroratni
hisobga oluvchi sxema, signalni
hosil qilish va chiqarish tranzistorini o‟z ichiga oladi. Barcha elementlar bitta
mikrosxemada jamlangan. Agar bir - biriga nisbatan uncha katta bo‟lmagan
masofaga sezuvchi element sxemasini va doimiy magnitni joylashtirib, tirqishlar
o‟tadigan magnit oqimini davriy ravishda ochib -yopadigan kesimlarga ega bo‟lgan
disk o‟rnatilsa, o‟t oldirish tizimini boshqaradigan signal olinadi.
Datchikning konstruktsiyasiga qarab boshqaruvchi signal, magnit sezuvchi
elementga ta‟sirini disk yopganida yoki ochganida hosil bo‟lishi mumkin. Bu turdagi
datchiklar «UzDM» avtomobillarining o‟t oldirish tizimida ham qo‟llanilgan.
Pьezodatchiklarda boshqaruvchi signal kristallarga mexanik ta‟sir etilganida
sodir bo‟ladigan E.Yu.K. hisoblanadi.
81
Zamonaviy
avtomobillarda, shu jumladan
UZDM
avtomobillarida ham,
magnit - elektr datchikli, kontaktsiz - tranzistorli - (TICO), kontaktsiz - optik
datchikli, elektron boshqaruv blokiga ega bo‟lgan (MATIZ) va magnit - elektr
datchikli, elektron boshqaruv blokiga ega bo‟lgan (NEXIA) o‟t oldirish tizimlari
ishlatilmoqda.
Hozirgi zamon avtomobillarda elektron o‟t oldirish tizimi qo‟llanilgan bo‟lib
ular quydagilardan tuzilgan:
- elektron boshqaruvi blogi (EBU);
- datchilar (tirsakli valni aylanish burchagini, drossel zaslonkani xolati haqida)
-
detonatsii,
(sovitish suyuqlikgi temperaturasi);
- induktsion g‟altak (umumiy yoki bir nechta g‟altak xar bir tsilindrga);
- yuqori tok kuchlanishni taqsimlagich (umumiy g‟altakda);
- yuqori kuchlanishli o‟tkazgich;
- o‟t oldirish shami.
3.13 - rasm. Elektron o‟t oldirish tizimini sxemasi.
Variant A -umumiy o‟t oldirish g‟altagi ;
Variant B -xar bir tsilindrga aloxida g‟altak:
1 - tishli maxovik; 2 - porshen; 3 - dvigatel tsilindi; 4
- yonish kamerasi; 5 -
kiritish klapani; 6 - havo yo‟li; 7 - drossel zaslonkasi; 8 - drossel zaslonkasi
datchigi; 9 - induktsion g‟altak; 9' - induktsion g‟altakni xar bir svechasi; 10 -yuqori
kuchlanishli tok taqsimlagich; 11 - yuqori kuchlanishli sim; 11' - elektr yuruvchi
sim, induktsion g‟altakdan impulsli tok EBUga habar yetkazuvchi; 12 - svecha; 13 -
chiqaruvchi klapan; 14 - sovitish suyuqligini temperaturasini datchigi; 15 -
detonatsya datchigi; 16 - tirsakli valni aylanishni o‟lchovchi datchik; 17
- elektron
blok upravleniya (EBU); 18 - diagnostikalash signal-lampasi; 19 - diagnostikalash
bo‟limi; 20 - o‟t oldirish kaliti; 21 - akkumulyator batareyasi.
Yarim o‟tkazgichlarni o‟t oldirish tizimida qo‟llanishi o‟t
oldirish tizimini
ishonchli va uzoq muddat ishlatish imkoniyatlarini yaratadi.
MATIZ avtomobilining o‟t oldirish tizimi akkumulyator batareyasi, o‟t
oldirish g‟altagi, optik datchikli taqsimlagich, tok o‟tkazish simlari va o‟t oldirish
svechalaridan tashkil topgan. Tizimidagi optik datchik birinchi tsilindrdagi
porshenni tsilindrda harakatlanishi va tirsakli valni burilishi haqidagi ma‟lumotni
(signalni) elektron boshqaruv blokiga (EBB) uzatib, EBB o‟t oldirish g‟altagidagi
82
birlamchi cho‟lg‟amni o‟z vaqtida uzib-ulashi hisobiga o‟t oldirish tizimini
boshqaradi. Taqsimlagichdagi optik datchik
(f),
tirsakli valni burilish burchgini
aniqlovchi 54 ta teshikchalari
(i)
va porshenni yuqori chetki nuqtada (YuCHN)
joylanishini aniqlovchi o‟yiqchasi (h) bo‟lgan disk
(q)
dan, tirsakli valni burilish
burchagi haqida EBB ga signal
(I)
yuboruvchi fotodiodlar
(j)
dan, porshenni YuCHN
da joylashishi haqida EBB ga signal (m) yuboruvchi fotodiodlar
(k)
dan iborat, 3.14-
rasm.
Do'stlaringiz bilan baham: