Materiallarining izohli bibliografiyasi

Bir müsülman
. Zhenshhina ne ravna s muzhchinoj // Turkiston Viloyatining Gazeti, 
1912, 
№
72. 
84
Ismoil.
Tijorat va maishat muharabasi // Tarjimon, 1886, 
№
10, 11, 12. 
85
Наливкин
Владимир
Петрович
 - 
(1852-1918), 1873-75-yillar Xiva va Qo‘qon 
harbiy yurishlari ishtirokchisi. 1884-yildan Toshkentdagi birinchi rus-tuzem 

---

Tarjimon (1883 – 1917) Gazetasidagi Turkiston Materiallarining Izohli Bibliografiyasi 
19 
bu hodisani shunday ta’riflaydi: “Zamonaviy bilim asosida ishlab chiqarish 
katta turtki oldi. Bu esa o‘z navbatida mahalliy hunarmad va ishlab 
chiqaruvchilar sonini keskin qisqarishiga olib keldi.”
86
Shu sababdan ham 
Gasprinskiy taraqqiyotning asosiy omillari, harakatga keltiruvchi kuchi sifatida 
ta’lim va bilimni ko‘rsatadi. Buning uchun esa birinchi navbatda maktabni isloh 
qilish va milliy adabiyotni shakllantirish lozim. O‘z o‘rnida ta’lim va bilim 
milliy adabiyotdan ozuqa oladi, deydi Gasprinskiy.
87
Gasprinskiy umrining oxiriga qadar o‘zining asosiy tamoyili – ta’lim 
islohotidan chekinmadi. Vaqti-vaqti bilan u fikrlarini qayta xalqqa yetkizishga 
urindi. 1896-yilgi maqolalarida u kuchlilar orasida yashab qolish masalasini 
yana ko‘tardi. Unga ko‘ra, millatning yashab qolishining birinchi qonuni – bu 
boshqa millatlar bilan bir darajada harakat qilish. Busiz millat og‘riqli o‘limga 
mahkum.
88
Gasprinskiyning bu kabi ta’sirli so‘zlari o‘z samarsini bera boshladi. 
Rossiya musulmonlari rus va Yevropa universitetlariga o‘qishga intildi, shahar 
aholisi esa bolalarini ko‘proq rus maktablariga bera boshladi. 
Bu yo‘nalishda Turkiston o‘lkasi “Tarjimon” sahifalarida o‘ziga xos o‘rin 
oldi. Turkistonliklar har qanday yangilikni qabul qilishda o‘ta ehtiyotkor 
bo‘lganidan Gasprinskiyning o‘lkaga munosabati ham boshqacha edi. 
Gazetaning birinchi sonidan e’tiboran Gasprinskiy Turkiston hayoti bilan 
qiziqdi, gazeta o‘quvchilarini o‘lka tarixi, geografiyasi va olimlari bilan 
tanishtirib bordi.
89
* * * 
“Tarjimon”da Turkistonga oid materiallar tahlilidan o‘lka 
ma’muriyatining yer, ruslar ko‘chirilishi va milliy ta’limga oid siyosati 
masalalari ko‘proq boshqa mavzulardan ajralib turadi. Gasprinskiy Turkiston 
rus ma’muriyatining turli sohalardagi siyosatini diqqat bilan kuzatib bordi va 
oxir-oqibat bu siyosat Turkiston xalqini boshqa turkiy millatlardan ajratib 
maktabi, keyinchalik Turkiston (Toshkent) o‘qituvchilar seminariyasida O‘rta Osiyo 
tillari o‘qituvchisi. 1890 – 95-yillarda Sirdaryo, Farg‘ona va Samarqand viloyatlari 
xalq maktablari inspektori, 1901-yildan Farg‘ona viloyati harbiy gubernatori 
yordamchisi. O‘zbekcha-ruscha, ruscha-o‘zbekcha, forscha-ruscha, ruscha-forscha 
lug‘atlar, o‘zbek tili grammatikasi, “Qo‘qon xonligi qisqacha tarixi” (1886, Qozon; 
fransuzchaga tarjimasi – 1899, Parij) va bir qator boshqa tarixiy asarlar muallifi. 
1907-yili 2-Davlat Dumasiga deputat qilib saylangan (Sirdaryo viloyatidan). Sotsial-
demokrat hamda utopik sotsializm g‘oyalarini targ‘ib qilgan. 
86
Sbornik materialov po musul’manstvu. T. 1. Pod redakciej V. Jarovogo-Ravskogo. – 
SPb., 1899, – S. 33. 
87
Ismoil.
Tijorat va maishat muharabasi // Tarjimon, 1886, 
№
12. 
88
Muqabalai bil-misl // Tarjimon, 1896, 
№
43. 
89
Türkistan ülamas
ı
. – Bog‘chasaroy: Tarjimon nashriyat
ı
, 1900;