N. B. D ilm u r o d o V, M. G. Karimov, Z. F. Norm uradova «hayvonlar morfologiyasi»

(30-
rasm).
Uning qobig'i nevrolemma, sitoplazmasi nevroplazma deb 
ataladi. Nevrolemma nerv impulsini o'tkazishga moslashgan. 
Nevroplazmaning o'zak atrofidagi qismi perikarion deb nomlangan.
30-rasm.
Ko‘z to‘r pardasining multipolyar nerv hojayrasi x400.
1
— 
multipolyar hujayralar: a — hujayra tanasi; b — yadro; d — neyrit;
e
— 
dendrit; 2 — nerv tolasi
87

---

31-rasm.
Nerv hujayra sitoplazmasida tigroid modda x40G.
1 — tigroidli nerv hujayra; 2 — yadro va yadrocha; 3 — dendritlar;
4 — neyrit; 5 — gliy hujayra yadrosi
Nevrositlaming kattaligi 4—130 mkm bo‘lgani holda, ulaming 
o'sim talari juda uzun — 1,5 metrgacha bo'lishi mumkin. 
Nevroplazmaning neyritdagi miqdori ayrim hollarda perikariondagi 
nevroplazmadan minglab marta ko'p bo‘ladi. Radioaktiv atomlar 
qo‘llab belgilash yo‘li bilan o'tkazilgan tekshirishlar oqsillar 
dendritlarda va perikarionda sintezlanishini ko'rsatdi.
Nevrositning yirik va xromatinga boy bo‘lmagan o'zagi ochroq 
bo'yaladi. O'zakcha yaxshi ko'rinadi, ayrim hollarda ikkita va 
undan ko'p bo'lishi mumkin. Urg'ochi jinsdagi sut emizuvchilarda 
jinsiy xromatm («qo'shimcha o'zakcha») uchraydi. Hujayra tanasi 
va dendritlaming nevroplazmasida xromatofil substansiya (bazofil 
modda yoki Nissl moddasi) bo'lib, u neyritda uchramaydi. 
Odamda bu modda yirik-yirik parchalar, ayrim hollarda mayda 
donachalar shaklida bo'ladi. Xromatofil moddaning ko'rinishi, 
miqdori va joylashishi nevrositning flziologik holatiga ko'ra o'zgarib 
turadi. Masalan, neyrit shikastlansa 1—2 haftada u yo'qoUb ketishi 
mumkin. Elektron mikroskopik tekshirishlar xromatofil modda 
kuchli taraqqiy qilgan sitoplazmatik to 'r ekanligini ko'rsatadi. 
Ko'pchilik nevrositlar nevroplazmasida juda ingichka ipchalar -
protofibrillalar va mikronaychalar mavjud. Ulaming agregatlari
88

---

nerv to'qimasini fiksatsiya qilish va kumush tuzlari bilan ishlasb 
natijasida «nevrofibrillalar» hosil qiladi. Nevroplazmada ko'plab 
mitoxondriyalar, o‘zak atrofida joylashgan va kuchli taraqqiy qilgan 
plastinkali kompleks hamda hujayra markazi uchraydi. Shuni qayd 
qilish kerakki plastinkali kompleks birinchi marta 1898-yili Italiya 
olimi K. Golji tomonidan nerv hujayrasida tasvirlab berilgan. 
Perikarion va dendritlar sitoplazmasi tegishli moddalami sintez- 
laydi, organellalar (masalan, mitoxondriyalar)ni hosil qiladi va 
bular neyrit bo‘ylab periferiyaga oqib turadi. Shuningdek, o'sim- 
talar uchidan ayrim moddalami hujayra tanasiga qarab yo'nalti- 
ruvchi retrograd oqim ham kuzatiladi.