Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

Сел оқимларини ростлаш. Сел бу таркибида лойқалар ва тоғ жинслари 
бўлакларидан (умумий оқим массасининг 75% гача) ташкил топган, катта 
вайрон қилувчи кучга эга бўлган тошқин оқимидир. Сел оқимлари одатда тоғ ва 
тоғолди худудларда, тез ювиладиган грунтлардан ташкил топган ён бағирлари 
тик ҳавзаларда ҳосил бўлади. Айниқса ён бағирлари тик ҳавзалардан чиқишда 
рельефнинг пасайган жойлари тор бўғиз кўринишда бўлса кучли сел оқимлари 
пайдо бўлади. Бундай жойларда сел оқимлари тўхтайди ва йиғилади, сўнгра эса 
уни бузиб ўтиб баланд тўлқин кўринишида харакат қилади. Селлар одатда 
қисқа муддатли, улар камдан-кам 3...5 соатдан ортиқ давом этади, лекин улар 
катта тезликлар ва солиштирма массасининг катталиги туфайли жуда катта 
вайрон қилувчи кучга эга бўлади. Сел оқимлари ўзининг харакат йўлида 
ўзандаги гидротехника иншоотларини, йўллар, кўприкларни бузади, уюмлар 
ҳосил қилади ва каналлар ва экин майдонларни лойқа-тош аралашмали масса 
билан тўлдиради ва бу билан халқ хўжалигига катта зарар келтиради. 
Сел оқимларига қарши ростлаш тадбирлари ён бағирлардаги сув йиғувчи 
майдонларда ва ўзанларда олиб борилади. Ён бағирлардаги сув йиғувчи 
каналларда агроўрмончилик ва техник тадбирлар олиб борилади. 
Агроўрмончиликка қуйидагилар киради: 1) майдонларни кўндаланг йўналишда 
ҳайдаш ва тупроқнинг фильтрация хоссаларини оширувчи тузилишни сақлаган 
ҳолда биринчи юза оқимни тўхтатиш ва секинлаштириш; 2) ён бағирлардаги 
ўсимликни қатламни йўқ бўлиб кетишидан мухофаза қилиш; 3) очилиб 
(яланғочланиb) қолган ён бағирларга дарахтлар экиш ва хоказолар. Техник 
тадбирларга қуйидагилар киради: 1) ён бағирларни поғоналарга бўлиб 
дарахтлар ўтқазиш; 2) ёнбағирларни ўпирилиш, кўчиш, силжиш ходисаларидан 

---

282 
мустаҳкамлаш; 3) юза оқимни секинлашишига имкон берувчи ва ёнбағирларни 
жадал ювилишини олдини олувчи тадбирлар. 
Ўзанларни ростлаш ишлари сел ўтадиган ўзанни мустаҳкамлаш учун 
олиб борилади; ҳаракатланадиган сел массасини тўхтатиш ва йиғиш; сел 
оқимларини ташландиқ ерларга ёки чўкинди йиғувчи сунъий ҳовузларга 
йўналтириш. Бу масалаларни ечиш учун қуйидаги асосий ростлаш иншоотлари 
қўлланилади: 1) буйлама нишабликни камайтирувчи туғонлар (затрудалар); 2) 
қирғоқларни ювилишдан ҳимояловчи қирғоқ белбоғлари ва шпоралар; 3) сел 
оқимидаги йирик бўлакланган материалларни ушлаб қолувчи юқори 
фильтрацияга эга бўлган тош тўкма туғон; 4) сел йўнал-тирувчи дамбалар ва 
ҳоказолар.