Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

Tafakkur kategoriyasi 
yoki tipi 
 
Ta’rif 
 
 
Misol (oʻzgarishlar bilan 
Zlatovlaska va uning 
doʻstlari!) 
Bilim 
  
 
Faktlarni,  ma’lumotni  yoki 
bajariladigan  ish  tartibi 
(protsedura) eslash  
Roʻyxatda 
uch 
narsa 
Zlatovlaska  uchta  ayiqlar 
uyiga kirdi  
tushunish
 
 
 
  
 
Faktlarni 
tushunish, 
ma’lumotni izoxlash, talqin 
qilish (interpretatsiya) 
Nima  uchun  Zlatovlaskaga 
kichik 
ayiqning 
stuli 
yoqqanini tushuntiring, eng 
yaxshi. 
Talabnoma
  
 
 
 
Tushunchalarni 
yangi 
vaziyatlarda  qoʻllash,  aniq 
masalalarni echish  
 
 
Zlatovlaska  foydalanishi 
mumkin  boʻlgan  ba’zi 
narsalarni 
oldindan 
bashorat  qiling,  agar  u 
oʻzining uyiga kirsa ... 
Tahlil 
 
 
Ma’lumot, 
Konsepsiya 
yoki  bajariladigan  ish 
tartibi 
(protsedura) 
qismlarini farqlang.  
Voqeaning  Zlatovlaskaga 
ancha qulay boʻlib tuyilgan 
qismini tanlang  
Sintez 
 
 
Element  yoki  qismlarni 
yangi  ob’yekt,  gʻoya  yoki 
bajariladigan  ish  tartibini 
(protsedura) birlashtiring.  
Voqea 
boshqacha 
boʻlganida nima boʻlar edi, 
aytib  bering,  agar  uchta 
baliq boʻlganida 
Baholash  
 
 
Baholash,  gʻoya,  ob’yekt, 
yoki  aniq  vaziyatdagi 
materiallarni baholash 
Zlatovlaska yomon qiz deb 
hisoblaysiz, 
pozitsiyangizni asoslang 

---

133 
 
Ikkinchi  strategiya  birinchisi  bilan  birlashtirilishi  mumkin.  Qanday  qilib 
talabalar  talaba  sifatida  mexnat  tajribasiga  ega  boʻladilar,  ular  qanday  qilib 
oʻzlari  yaxshiroq  ta’lim  olishlari  mumkinligi  haqida  oʻylash  qobiliyatiga  ega 
boʻlib  boradilar,  ularga  ta’lim  berish  maqsadlaridan  biri  sifatida  bunday 
refleksiyaga  siz  (oʻqituvchi  sifatida)  turtki  boʻlasiz.  Bu  oʻzgarishlar    talabalar 
ta’lim  olishini  tashkil  etish  boʻyicha  sizning  ba’zi  vazifalaringizni  ularga 
yuklash  imkonini  beradi.  Talabaning  biologiyasi  uchun,  yuqorida    eslatilgan, 
misol  uchun,  siz  nafaqat  solishtiruvchi  turlarni  qoʻllab-quvvatlash  boʻyicha 
tadbirlarni rejalashtirish, balki talaba uchun bir-biriga bogʻliq boʻlmagan holda u 
yoki  bu  ma’lumotni  egallash  yoʻllarini  ishlab  chiqishingiz  kerak.    Oʻz-oʻzini 
baholash  va  ta’lim  olishni  mustaqil  yoʻnaltirish  natijasi  koʻpincha  metabilish 
(metapoznanie)  nomi  ostida  chiqadi.  Metabilish  –  oʻz  shaxsiy  tafakkurini  
oʻylash  va  boshqarish  (nazorat  qilish)  qobiliyati  demakdir  (Izrail,  2005). 
Metabilish  ba’zan  talabalar  uchun  murakkab  boʻlishi  mumkin,  uni  egallash, 
ammo bu ijtimoiy konstruktiv ta’lim uchun zarur maqsad, chunki u asta-sekin 
oʻquvchilarni tajribali oʻqituvchilarga bogʻliqlikdan xalos etadi, ularning ta’lim 
olishini  yoʻnaltirish  uchun.  Oʻquvchilarning    chiroqlari,  aytish  mumkinki 
ularning  ekspertlari  boʻlib  qoldi.  Blum  taksonomiyasi  singari  metabilish  va 
mustaqil ta’lim olish ham oʻta muhim hisoblanadi.   
Ta’lim  jarayonida  oʻquvchining  mustaqil  ta’lim  olishini  faollashtirish 
zarur.  Mustaqil  ta’lim  masalani  qoʻyilishi,  yechish,  oʻz-oʻzini  nazorat  va 
baholashning  yoʻllarini  oʻquvchi  tomonidan  tanlanishi  va  bajarilishi  bilan 
harakterlanadi.  Oʻquvchilarda  mantiqiy  tafakkurni  rivojlantirish uchun  fikrlash 
xususiyatlarini shakllantirish zarur. Fikrlash operatsiyalari asosida dars jarayoni 
faollashtiriladi.  Bu  oʻqituvchining:  «Nima  uchun?»,  «Qanday  maqsadda?», 
«Sabablari qanday?», «Natija nima uchun shunday boʻldi?» singari savollarning 
muhokamasi  orqali  amalga  oshirilishi  mumkin.  Oʻqituvchilarni  evristik, 
muammoli  vaziyatlarga  tortish,  tanqid,  gumon  holatlarini  muhokama  qilish, 
ulardagi  muammolarni  mustaqil  xolda  topish  va  ularni  yechish  uchun  oʻz 
loyixalarini  tuzish  va  himoya  qilish  oʻquvchilar  tafakkurining  ma’nodor  va 
unumdor boʻlishiga xizmat qiladi.  Demokratik jamiyatda bolalar, umuman har 

---

134 
 
bir  inson  erkin  fikrlaydigan  etib  tarbiyalanadi.  Agar  bolalar  erkin  fikrlashni 
oʻrganmasa, berilgan ta’lim samarasi past boʻlishi muqarrar.  
Mustaqil  fikrlash  ham  katta  boylik.  Hozirgi  zamon  oʻquv 
muassasalarining vazifasi yosh avlodni mustaqil fikrlashga oʻrgatishdir. Albatta, 
fikrlashda  ham  individual  farqlar  mavjud.  Fikrlashni  bilish  -  bu  insonning 
aqlidir. Aqlning quyidagi sifatlarini ajratish mumkin: 1. Mazmundorlik (boyligi, 
chuqurligi,  hukmga  boyligi).  2.  Fikrlashning  kengligi  (keng  va  tor)  va 
chuqurligi,  nazariya  va  amaliyotning  uzviyligiga  bogʻliqdir.  Amaliyot, 
hukmning toʻgʻriligi mezonidir. 3. Fikrlashning mustaqilligi - umumiy tajribani 
qoʻllay  olish,  shaxsiy  fikrga  ega  boʻlishi,  tajribaga  munosabat  bildirish.  4. 
Aqlning  tashabbuskorligi.  5.  Aqlning  egiluvchanligi,  vazifani  standart 
yechishdan  qochish.  6.  Aqlning  tanqidiyligi,  uz  ishini  aniq  baholay  olish,  uni 
oʻlchash. 7. Aqlning maxsuldorligi. 8. Fikrning ketma-ketligi. 9. Tafakkurning 
tezligi. Aql haqida ayrim olimlar va arboblarning fikrlari keltirilgan. "Ulugʻ aql 
egalari  oʻz  oldilariga  maqsad  qoʻyadilar,  qolgan  odamlar  oʻz  istaklari  ortidan 
ergashadilar"  (Vashington  Irving).  "Aql  -  bu  yaxshi  tashkil  etilgan  bilimlar 
tizimidir»  (K.D.Ushinskiy).  Yuqorida  aytib  oʻtilgan  barcha  sifatlar  yosh 
oʻzgargan  sari  oʻzgarib  boradi.  Ijodiy  ishda  fikrlashning  mustaqilligi  va 
tanqidiyligi zarur boʻlib, u aqliy faoliyatning produktivligini ta’minlaydi.  
Oʻqitishning  emotsionalligi  ta’limning  muvaffaqiyatliligini  ta’minlovchi 
omillardan  biridir.  Ta’lim  berish  jarayoni  emotsional  jarayon.  Agar 
oʻquvchilarga berilayotgan axborot ularda hech qanday his-tuygʻu uygʻotmasa, 
uni  oʻquvchilar  yaxshilab  esda  olib  qolmaydilar.  Gap  oʻquvchilarning  psixik 
holatlari, ya’ni ularning muayyan bir paytdagi kechinmalari haqida ham borishi 
kerak,  albatta.  Ulardagi  quvonchli,  optimistiq  kayfiyat  oʻquv  faoliyatini  juda 
samarali qiladi. Oʻquvchilar emotsional ruhdagi materialni durustroq oʻzlashtirib 
oladilar.  Oʻtkazilgan  tajribalar  oʻquvchilar  hech  qanday  his-tuygʻu 
uygʻotmaydigan materialga qaraganda, emotsional ruhdagi materialni yaxshiroq 
eslab qolishlarini koʻrsatadi. Oʻqituvchi oʻquv jarayonining emotsional tomoni 
haqida  gʻamxoʻrlik  qilishi  kerak.  Bu  muammo  juda  muhim  ahamiyatga  ega. 
Chunki, birinchidan, ta’limning mazmuni nihoyatda murakkablashib, hajmi esa 
gʻoyat kattalashib ketgan. Uning muvaffaqiyatli oʻzlashtirilishiga erishish uchun 

---

135 
 
oʻquvchilarning  oʻquv  faoliyatini  kuchaytirishi  lozim.  Ijobiy  tuygʻular  oʻquv 
mehnatining  samaradorligiga  kuchli  ta’sir  etadi.  Hafsala  bilan  bajarilgan 
begʻaraz munozara paydo boʻladi, bahslashiladi, befarq qaragan yoki undan ham 
beshbattar,  salbiy  munosabatda  boʻlishgan  ishga  esa  hech  qanday  xafsala 
boʻlmaydi.  Jamiyatimizdagi  mehnat  -  ijod,  quvonch  manbai.  Oʻquv  maskani 
oʻquvchilarida oʻquv mehnatiga ijodiy munosabat uygʻotib, mehnatning haqiqiy 
ijodga,  quvonch  manbaiga  aylanishiga  koʻmaklashishi  kerak.  Topshiriqning 
yuqori  samaradorligi  nafaqat  shaxsni  qaysarligini  oshiradi,  balki  shuningdek 
qobiliyatlarini  rivojlantirishda,  stresli  holatlardan  chiqishda  quyidagi 
omadsizlikdan qutulishda yordam beradi. Tasavvur qiling, sizda ikkita topshiriq 
bor: biri insho, ikkinchisi ilmiy laboratoriya hisoboti bir kunda va oxirgi sanaga 
yaqinlashganiz sari oʻsha vaziyat hayotingizni yanayam zarur band qiladi. Agar 
ikkala  topshiriqni  bajara  olishingizga  ishonsangiz  siz  oʻzingizdagi  stresni 
yengishni  uddasidan  chiqqan  boʻlasiz.  Siz  shuningdek  omadsizlikdan  ham 
qutulgan boʻlasiz. 
Bu yaxshi yangilik. Yomon tomoni, eng kamida  oʻqituvchingizni nuqtai 
nazaridan  bir  hil  ruhiyat  ba’zida  ilmiy  boʻlmagan  maqsadlarga  ham  xizmat 
qiladi. Qanday qilib? Maktab topshiriqlar  oʻrniga bir kunda talabada faqatgina 
bitta  maktab  topshiriq  berilgan,  ammo  shuningdek  unda  yarim  stavkali 
kechqurungi  ish  ham  bor  mahalliy  restorandagi  xizmatchi  sifatida.  Uni  ustiga 
oʻquvchida  ikkala  topshiriqqa  boʻlgan  yuqori  samaradorlik  bor.  U  ishlashi 
davomida  topshiriqni  bajarishga  qobiliyati  borligiga  ishonadi.  Shunday 
ruhiyatda ishonchning natijasini kuchli e’tiborda koʻrishimiz mumkin.