Xrizolit sarg'ish, ko'kish, shishasimon yaltiroq tiniq rangda va
m o'rt boladi. Xrizolit zargarlikda mayda toshlar sifatida qollaniladi.
Shpinel - tarkibi magniy va alyuminiy birikmalardan iborat
yaltiroq, qattiq va m o'rt tosh. Shpinel turlicha qirralanadi. U yuqori
probali zargarlik buyumlariga qo'yiladi.
Turmalin - tarkibi alyuminiy silikat. kaltsiy, magniy va buradan
iborat birikma. У murakkab kimyoviy tarkibga ega.
yaltiroq va qattiq
tosh.
Axroit - rangsiz, turlicha tunnalindan iborat och yashil rangdagi
tosh. Axroit aralash, pona va pog‘ona shakli qirralanadi.
Sirkoniy - granata guruhiga kiruvchi tosh. Sirkoniyning tarkibi
sirkoniy va kremniy oksiddan iborat. Sirkoniy so‘zi - "oltinrang"
ma nosini anglatadi. U yaltiroq tiniq tosh. Zargarlikda ko‘k hamda
yashil sirkoniy ishlatiladi.
Topaz - granata guruhiga kiruvchi tosh. U birinchi marta Qizil
dengizning Topaz orolidan topilgan. Topaz rangsiz sargish.
somonsimon oqish rangda, oynasimon yaltiroq boladi.
Topaz aralash,
brilliant va pog'ona shaklida qirralanadi. U oltin va kumushdan
yasalgan zargarlik buyumlariga qo yiladi.
Nefrit - tarkibi kaltsiy, magniy va temir sulfatidan iborat, shaffof
yemas, lekin juda mustahkam tosh. Nefritning zichligi 3 g/sm3. Nefrit
kabatosh va yapasqi dumaloq shaklda qirralanadi. II, asosan,
kumushdan yasalgan zargarlik buyumlariga qo'yiladi. Ba’zan oltindan
yasalgan buyumlarga ham o'rnatiladi. U yashil, sarg'ish, oq, to‘q yashil
rangli yaltiroq tosh. U turlicha tovlanadi.
Malaxit - tarkibi mis oksididan tashkil topgan tosh. Zichligi 3,6
g/sm3.
Malaxit yaltiroq emas, ammo jilvalanadi. U yashil rangli,
mustahkamligi past tosh. Malaxit kabatosh va yapasqi dumaloq shaklda
qirralanadi. Oltingugurt kislotasida eriydi. Oltin va kumushdan
yasalgan zargarlik buyumlarida kam miqdorda k o ‘z sifatida ishlatiladi.
Kamroq marjon sifatida tarqaladi.
Organik toshlar. Bu toshlar qattiq bolm agan organik jismlardan
iborat bolgani uchun qattiqligi yuqori emas. Organik toshlar sinfiga
qahrabo, marjon, gagar kiradi. Qahraboning tarkibi qum, daraxt
parchalari, bargi, gul yaproqchalari hamda hasharot yaproqlaridan
iborat bo‘ladi.
Qahrabo shaffof, mo‘rt tosh, kimyoviy turg‘un emas.
300°C da eriydi, zichligi 1,1 g/sm3.
89
Marjon - tarkibi daraxtsimon tuzilishiga ega boigan temir
oksididan iborat organik jism. Oq. qizil. pushti ayriin hollarda qorasi
ham uchrab turadi. zichligi 2,5 g/sm. Marjon qahvaboga qaraganda
mustahkamroq, l ekin shaffof emas.
Sun’iy toshlar. Zargarlikda ishlatiladigan sun'iy toshlar 4 turga
bolinadi: sun'iy konind, o'stiriladigan toshlar, qimmatbaho va o'rtacha
qiymatli tosh rangini beruvchi toshlar, oyna yoki plastmassa rangini
beruvchi toshlardir.
Umuman
olganda
xalq
hunarmandchiligida
ishlatiladigan
materiallaniing hammasi ham o'ziga xos qiymatga ega,
chunki ular
katta, mashaqqatli mehnat evaziga olinadi. Masalan, misni olaylik. Mis
- qadimdan insonga ma ium boigan metall. Mis va lining qotishmalari
insonning moddiy madaniyatini o ‘stirishda katta ahamivatga ega.
Qadimda yimonlar mis rudasini birinchi b o lib Kipr orollaridan qazib
olganliklari uchun uning nomi lotincha kiprit deb ataladi. U tabiatda
tarkibida temir, kumush hattoki oltin boigan ruda holida uchraydi. Mis
hayotiy fiziologik jarayonda qatnashadigan muhim element. U
yumshoq, cho'ziluvchan, bolg'alanuvchan qizil yoki qizg'ish metall.
Mis issiqlik va elektr tokini juda yaxshi o'tkazib kumushdan keyin'
ikkinchi o ‘rinda turadi. U havoda tez oksidlanib qorayadi. Nam havoda
mis gidroksidkarbonat hosil qilgani uchun ko'karadi. Mis mis
rudalarini qayta ishlashdan olinadi. Undan lagan, oftoba, join, samovar
va
boshqalar, shunmgdek sun'iy ipak olinadi. Qadimda misgarlar sof
misni sovuqlavin ishlatganlar. shuning uchun ham mis buyumlar
yumshoq hamda m o'rt boigan.
Keyinchalik mis va qalay
qotishmasidan hosil qilingan bronzani ishlatganlar.
Bronzadan
ishlangan buyumlar birmuncha pishiq boladi. O'zbek xalq amaliy
san’ati turlari ichida zeb-ziynat san’ati bolm ish zargarlik alohida o ‘rin
egallaydi
(milliy
taqinchoqlar va b.).
Shuningdek.
yog'och
o'ymakorligida
ishlatiladigan
yong'oq
daraxti
materiallari.
zardo'zlikda ishlatiladigan zar iplarni ham qimmatbaho materiailar
qatoriga kiritish mumkin. Shunday misollami ko'plab keltirish
mumkin.
3.
Zargarlikda ishlatiladigan asboblar. Boshqa kasblar singari
zargarlikda ham o'ziga xos asbob-uskunalar ishlatiladi. Loyli o'choq,
charm, o ‘tga
chidamli loylar, payvand, naycha. metall qisqichlar,
bolg‘achalar. metall taxta, pargor, zubilolar, misgarliklar ishlatadigan
ba’zi bir keskich asboblar, charx tosh, kichkina qisqichlar, qoliplar.
90
metalldan qilingan har xil diarrietrli
yarim sharsimon chuqurchali
qolipchalar,
tunukalami
qirqish
uchun
qaychilar,
omburlar.
payvandlovchi asbob va boshqalar ishlatiladi.
Punson - (puanson) zargarlikda ishlatiladigan asbob b o iib
metallga naqsh ishlashda ishlatiladi.
Kurya - temir yoki polatdan yasalgan. Uning bir necha
kattalikdagi teshigi boiib. oltin yoki kumush oldin kattaroq, keyin
kichikroq. so'ng yanada kichikroq teshikdan o'tkazib tortiladi. Oltin
yoki kumush sim hozir shu xilda tayyorlanadi. Sim kuryaning naqsh
o ‘yilgan joyga qo yib boglansa naqsh hosil boiadi. Hosil qilingan sim
kukira deb ataladi. U bezak buyumlarida ishlatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
