Texnologiya va

Muhokama uchun savollar
1. 
Hunarmandlar tomonidan ishlab chiqarilayotgan buyumlami 
klaster usulida ifodalash.
2. 
Uyga vazifa berish. Uylarida qanday hunarmandchilik 
buyumlari borligini aniqlab kelish.
93

---

6.3. Zamonaviy ishlab chiqarishning bozor m unosabati bilan
u z v iy lig i
CVqituvchi yangi mavzuni bayon qilishdan avval talabalarga 
“B/B/B” jadvali to‘g ‘risida tushuntirib beradi va har bir o ‘quvchiga 
mavzu bo'yicha nimalami bilasiz", "Nimani bilishni xohlaysiz" degaii 
savollarga javob berish uchun jadvalning "Bilaman" va ’’Bilishni 
xohlayman ustunlarim to'ldirishni topshiradi.
B/B/B" jadvali
Bilaman
Bilishni
xohlayman
Bilib oldim
Ф
O 'qituvchi 
maruzasi: 
Bugungi 
kunda 
yurtmnzda 
amalga 
oshirilayotgan islohotlar asosida ishlab chiqarishni kengavtirish. 
samarali yo'nalishlarini aniqlash va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab 
chiqarish muhim ahamiyatga ega. Zamonaviy ishlab chiqarishning 
bozor munosabatlari, bilan uzviyligini ta ’minlashdan k o ‘zlangan asosiy 
m aqsad - ishlab chiqarilayotgan m ahsulotlaming sifatli b o lish i, bozor 
talablariga javob 
berishi 
va 
bozor 
munosabatlari 
sharoitida 
raqobatlasha otishidan iboratdir.
Shu sababli yog‘och, metall va gazlamaga ishlov berish hamda 
pazandachilik asoslari b o ‘yicha m ahsulotlar tayyorlash va buyumlar 
yasashda mustaqil ijod qilish va bozor iqtisodiyoti talablari darajasidagi 
sifat va dizaynga javob beradigan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish 
uchun m ehnat ta ’limi ustaxonalarida vetarli sharoitlar mavjud b o ‘lishi 
lozim.

---

Mavjud sharoitlar asosida zamonaviy ishlab chiqarish isblarini 
tashkil etishda quyidagilarga e'tibor berish kerak:
1. Zamonaviy ishlab chiqarish:
1. Mehnat ta ’limi darslari mobaynida moddiy va m a ’naviy 
n e ’matlarni yaratish jarayoni;
2.Mahsulotni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mQl 
qilishning uzluksiz yangilanuvchi j^ a y o n i;
3. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga erishish jarayoni.
2. Zamonaviy ishlab chiqarish omillari:
1. Ishlab chiqarish vositalari;
2. lshchi kuchi.
3. Ishlab chiqarishning rivojlanish bosqichlari:
Birinchi bosqich - ishlab chiqarishda oddiy asbob-uskunalaming 
m urakkablariga o'tishi orqaligina taraqqiyot kuzatiladi, oddiy turdagi 
m ahsulotlar tayyorlashga ehtiyojlar kuchayadi;
Ikkinchi bosqich - mashina, mexanizm va stanoklar asosida 
mahsulotlar ishlab chiqarish rivojlanadi, tovar bozori x o ‘jaligi yuzaga 
keladi va keng doiradagi moddiy va madaniy ehtiyojlar qondiriladi;
Uchinchi bosqich - xizmat ko'rsatish sohasi yanada rivojlanib, fan 
ishlab chiqaruvchi kuchga aylanadi, resurslam i tejovchi, "yuqori" 
texnologiyalarga o ‘tiladi, bozor iqtisodiyoti oddiy ehtiyojlarni to ‘liq 
qondirish va yuqori darajadagi talablami amalga oshirishga erishadi.
Zamonaviy ishlab chiqarishda bozor munosabatlariga kirishish 
muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Bu jarayonda, bozor munosabatlari 
kishilar uchun g'oyat foydali bo ‘lgani uchun u uzluksiz ravishda 
rivojlanib boradi.
Iqtisodchilar tomonidan berilgan ta'rifga ko'ra, bozor - bu oluvchi 
bilan sotuvchi uchrashadigan joy, munosabat - kishilar o'rtasidagi 
aloqa, muomaladir.
Demak, mehnat ta ’limi m ashg'ulotlaridagi bozor - bu o'qituvchi 
va o'quvclii o ita sid a g i yangi axborotlam i almashinuvi, ishlab 
chiqarish jarayonidagi aloqa, ulam ing o ‘zaro "Ustoz-shogird" faoliyati 
asosida bilim, k o ‘nikma va tnalakalarni shakllanishi b o ‘lsa, munosabat
- o'qituvchi va o'quvchi o ‘rtasidagi yaqinlik, aloqa, muomala 
hisoblanadi.
Bozor munosabatlari asosida ishlab chiqarishni tashkil etishda 
moddiy-texnik baza muhim ahamiyat kasb etadi. Odatda y o g ‘och va 
metallarga qo ‘lda, stanoklar yordam ida ishlov beriladi. M aktab
95

---

sharoitida yogLoch va metallarga o'quv ustaxonalarida ishlov beriladi. 
Y ogoch , metall va gazlamaga ishlov berish hamda pazandachilik 
asoslari bo‘yicha o ‘quv ustaxonasi ish va oTchov asboblari, 
moslamalar, stanoklar bilan jihozlanadi. Ustaxonada materiallar va 
zarur k o ‘rgazmalar ham b o ‘ladi. 
Ustaxonada olib boriladigan 
m ashg'ulotlar ish o Lm i deb ataluvchi maxsus joyda bajariladi. Ish o'rni 
barcha kerakli asbob-uskuna va materiallar bilan ta'm inlanadi.
Maktab o'quv ustaxonasida har bir o'quvchi uchun alohida ish 
о ‘mi jihozlanadi. Bu esa o ‘quvchilarni m ashg‘ulot paytida bir-birlariga 
xalaqit bermay ishlashlari uchun qulaydir.
Yog'och, metall va gazlamaga ishlov berish hamda pazandachilik 
asoslari b o ‘yicha bir necha xil asbob-uskunalar va moslamalardan 
foydalaniladi Bular o ‘lchash-rejalash va ish asboblaridan iborat. 
O lchash-rejalash asboblariga metall lineyka, buklama metr, chizg'icli, 
shtangentsirkul nutromer kabilar kirsa, ish asboblariga esa arra, randa, 
iskana, egov, zubilo, tem ir arra, bolg'a va boshqalarni kiritish mumkin. 
Ishlab chiqarishni jadallashtirish va sifatli buyumlar tayyorlashda 
dastgoh va stanoklardan ham foydalaniladi. Gazlamaga ishlov berish va 
pazandachilik asoslari vonalishlari bo yicha ham ko plab asbob- 
uskunalardan foydalaniladi. Masalan, qaychi, tikuv mashinasi, pichoq, 
turli pechlar va b.
Bundan tashqari, zam ontalablari asosida ishlab chiqarishni tashkil 
qilishdagi muhim ko'rsatkich mavjud bo'lgan materiallardan samarali 
tartibda fovdalanish hisoblanadi. Ishlab chiqarish jaravonida turli xil 
buyumlar tayyorlashda materiallardan to ‘g ln va isrof qilmasdan 
foydalanish, tayyorlangan buyumning sifetini, ishlab chiqarishning 
samaradorligini oshirish uchun ishlatiladigan materialning turini, 
xususiyatlarini, shu xususiyatlariga ko 'ra ishlov berish texnologiyasini 
bilish talab etiladi.
Umuman olganda bozor munosabatlari zamonaviy ishlab chiqarish 
jarayoni bilan uzviy ravishda quyidagi funksiyalami bajaradi.
1. M ehnat ta ’limida bozor ishlab chiqarish bilan. iste’molm 
bog lash. kerakli uy-ro‘zg‘or buyumlarini tayyorlash va yetkazib berish 
orqali insonlarning turmush farovonligini ta ’minlashga xizmat qiladi;
2. M ehnat ta limi m ashg'ulotlarida buyum tayyorlash, y a ’ni tovar 
ishlab chiqarish uchun mehnat sarflanadi, shu mehnat qiymatni 
shakllantiradi. Tovar bozorga chiqishiga qadar mehnat moddiy shaklda 
(masalan. stol, still, chekich, o ‘qlov, k o ‘ylak, turli pishiriq mahsulotlari
96

---

va hokazo) b o ‘ladi, bozorda sotilgach, undagi m ehnat m a lum 
miqdordagi qiymat pul shakliga o'tadi;
3. Ishlab chiqarishni yangilashga shart-sharoitlar yaratishda 
bozordan kerakli mehnat qurollari, xomashyo, har xil materiallami 
xarid yetadilar va kerakli b o ig a n yangi-yangi axborot hamda ishlab 
chiqarish uchun zarur b o ig a n m aium o tlam i ham oladilar;
4. Mehnat ta ’limi mashg ulotlarida tayyorlangan buyum lami 
bozorda sotish orqali lqtisodiy hamkorlik ta ininlanadi va bozor 
talablariga asosan buyumlar ishlab chiqariladi. Bozor hamm a vaqt 
iqtisodiy hamkorlikni kengayib borishini talab qiladi;
5. Ishlab chiqarishning uzluksiz takrorlanib turishini ta ’minlash, 
tayyorlanayotgan buyumning zamonaviyligi, tarmarxining arzonligi, 
bozor talablariga t o la javob berishi va har tomonlama raqobatlasha 
olishi bilan belgilanadi.
Shunga k o ‘ra, bozor munosabatlari talablari asosida zamonaviy 
ishlab chiqarishni tashkil etish - amaliy mashg ulotlar davomida 
o ‘quvchi!ar 
tomonidan 
tayyorlanayotgan 
buyum laming 
bozor 
iqtisodiyoti talablari darajasidagi sifat va dizaynga javob beradigan 
tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishga tayyorlash bilan b o g liq
talabning ortishi hisoblanadi.
Mehnat taiim id a zamonaviy ishlab chiqarishni bozor munosabati 
bilan uzviyligining o'ziga xos xususiyatlari mavjud b o lib , ularga 
quyidagilarni kititish mumkin:
1 Buyumlar tayyorlash uchun zarur b o ig a n yangi axborotlar bilan . 
ta ’minlash;
2. M ashgiilotlar davomida o'quvchilar o'rtasida buyumlar 
tayyorlash jaiayonidagi raqobatni vujudga kelishi;
3. Ishlab chiqarishga b o ig a n talab va taklifning ortishi;
4. Tayyorlangan buyum laming sifat va dizayn talablariga mosligi;
5. Ijtimoiy sohalar, sanoat va qurilishda m oddiy ishlab chiqarish 
asoslari va uning tarkibi, o ‘zaro munosabati, bir-biriga b o g iiq lik
jarayonlarini ta ’minlash;
6. Mulkchilik turlari, marketing va m enejment faoliyatini tashkil 
etish;
7. Mahsulot namunasini (inaketi, model) tayyorlashda qo ilan ilg an
xomashyo, ijodiy g ‘oya va dizayn yechim larining asoslatiishi;
8. Eng yaxshi ij6diy g ‘oyaiami izlab topish;

---

9. Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish va m ateriallami tejashni 
qaror toptirish;
10. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot turini ko'paytirish.
Belgilangan maqsad va vazifalarni amalga oshirish orqali mehnat
ta ’limi darslarida zamonaviy ishlab chiqarishning bozor munosabati 
bilan uzvivligi ta’minlanadi va ishlab chiqarish texnologiyasiga oid 
o'quv topshiriqlari mazmunida, asosan. buyum tayyorlash emas, balki 
bozor iqtisodivoti talablari darajasidagi sifat va dizaynga javob 
beradigan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash 
hamda iste'm olchilarga yetkazish faoliyatlarimng rivojlanisln bilan 
b o g iiq talablarga yetarlicha javob bera oladi.
Mehnat 
ta'lim ida 
zamonaviy 
ishlab 
chiqarishning 
bozor 
munosabatlari bilan uzviyligi alohida ijodiy xarakter kasb etadi va 
zamonaviy ishlab chiqarish jarayonining takomillashuvi insonni 
ijtimoiy hayotga tayyorlash imkoniyatlarini vujudga keltiradi.