N iz o m IV n o m id a g I t o s h k e n t d a V l a t pe d a g o g ik a universiteti umumiy psixologiya

H is-tu y g ‘u yoki h issiy o t xotirasi. 
Bu xotira his-tuyg‘ular, ruhiy kechinmalar, 
hissiyotlar, 
ehtiyoj larim iz 
va 
qiziqishlanm iz 
qanday 
qondirilayotganligidan, 
atrofimizdagi narsa va hodisalam ing xususiyatiga nisbatan m unosabatim iz qay tarzda 
am alga oshirilayotganligidan doimo xabar berib turish im koniyatiga ega. Shuning 
uchun har bir kishinmg hayoti va faoliyatida hissiy xotira tun ju d a katta ahamiyat 
kasb etadi.
Voqelikdagi narsa va hodisalardan, o ‘z-o‘zim izga bo'lgan munosabatlarimizdan 
kelib chiqadigan yoqimli ham da yoqim siz kechinmalami esda qoldirish, esda saqlash, 
esga tushinshdan iborat xotira tun hissiy xotira tun deb ataladi 
Boshimizdan 
kechirgan va xotiram izda saqlanib qolgan hissiyotlar harakatga undovchi va o'tm ishda 
salbiy kechinm alarga ega bo'lgan harakatlardan saqlanib qoluvchi signal tarzida 
namoyon bo'ladi
So^z-m antiq xotirasi 
mazmunini fikr va mulohazalar, aniq hukm ham da xulosa 
chiqarishlar tashkil etadi Insonda fikr va mulohaza turli xil shakllar yordamida 
ifodalanganligi tufayli ulami ifodalash faqat o'zlashtirilayotgan m atenallarm ng asosiy 
m a’nosini izohlash, talqin qi lib berish yoki ulami so 'zm a -so 'z ifodalanishim aynan 
avtib berishga qaratilgan bo'Iishi mumkin. Agar m a'lum ot, axborot, xabar, material 
m a’no jihatidan qayta ishlanmasa, u holda materialm so 'zm a -so 'z o'zlashtirish, 
mantiqiv o'rganish bo'lm asdan, balki aksincha mexanik esda olib qolishga aylanib 
qoladi.
Ixtiyoriy xotira 
deganda m a’lum maqsadm ro'yobga chiqarish uchun muayyan 
davrlarda 
aqliy harakatlarga suyangan holda am alga oshinlishidan iborat xotira 
jarayoni tushuniladi. Bu faoliyatni odam ongi bevosita boshqaradi. K o'pincha 
psixologiya fanida ixtiyoriy xotiraga ixtiyorsiz esda olib qolish qarshi qo'yiladi. Bu 
jarayon m a’lum kerakli topshiriq yoki vazifa qo'yilsa, esda olib qolishga yetaklovchi 
faoliyat biron-bir maqsadm ro'yobga chiqarishga yo'naltirilgan taqdirda yuzaga
46

---

keladi. Biz matematik topshm qlanm yechayotganim izda masaladagi sonlami esda 
olib qolishni o ‘z oldim izga maqsad qilib qo‘ymaymiz. M azkur so 'z mantiq xotirada 
asosiy maqsad faqat m asala yechishga qaratiladi Buning natijasida sonlami esda 
saqlashga, hech qanday o 'rin ham qolmaydi. Shunga qaramay, biz ulami qisqa 
muddat bo'lsa-da, esda saqlashga intilam iz Bu holat faoliyat yakunlangunga qadar 
davom etadi.
X otiraning ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlan xotira taraqqiyotm m g ikkita ketma-ket 
bosqichlarim tashkil etadi.