Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Ko‘rlik va zaif ko‘rishning kompensatsiyasi
Ko'zi ojiz bolalarning asosiy ko'z kasalligi, ko'zning qo'shim cha 
kasalliklarini tuzatish, qoplashga (korreksiya, kompensatsiya) q ara­
tilgan davolovchi xususiyatga ega bo'lgan maxsus m ashg'ulotlar 
tashkil etiladi. Bu m ashg'ulotlarni defektolog, tiflopedagog m uta- 
xassislar olib boradilar. Maxsus m aktab-internat o'quvchilari davlat 
t a ’minotidadirlar.
Ko'zi ojiz bolalar oliy asab faoliyatining xususiyatlari o'ziga xos 
to m onlari bilan ajralib turadi.
Ko'zi ojizlik nasldan naslga o'tish yo'li bilan bolaning ona 
qornida, ya’ni embrion davrida onan in g turli og'ir, yuqum li kasal- 
liklar (gripp, angina va b.) bilan kasallanishi oqibatida, bola hayoti 
davrida orttirilgan, ya’ni qizam iq, meningit, suvchechak va boshqa 
o 'tk ir yuqum li kasalliklarga chalinishi oqibatida, turli tan jaro- 
hatlari sababli yuzaga keladi. Bu davrda o'z-o'zidan bolaning asab 
faoliyatidagi o'zgarishlar bo'lishiga olib keladi. Ko'rish n e ’m atidan 
m a h r u m bo'lgan bola injiq, qaysar, qo'pol bo'lishi m um kin. Ba’zi 
bolalarda ko'rmaslik oqibatida boshni to'xtovsiz chayqash, ko'zni 
qo'l bilan ushlab turish, gavdani beixtiyor tebratish, yuz muskul-
212

---

larini o'ynatish, labni cho'chchaytirish, turg an joyida sakrash va 
boshqa yoqimsiz o datlar yuzaga keladi. Albatta, bu odatlar barcha 
ko'zi ojiz bolalarga xos deyish noto'g'ri, lekin to'liq ko'zi ojiz bola­
larda bu odatlar tez-tez yuzaga keladi, ko'p holatlarda uchrab t u r a ­
di. Ko'zi ojizlik bolaning gavda muskullariga h am t a ’sir ko'rsatadi. 
G avdani bir tom onga olib yurishga h arakat qilish, bukchayib yu- 
rish, yuzni bir tom onga o'girib yurish, boshni osiltirib yoki orqa 
tom onga tashlab yurish, u m u rtq a p o g'onasining qiyshayishi va 
boshqa o'zgarishlar kuzatiladi. To'liq ko'zi ojiz bolalarda qo'l silki- 
tish, ko'z olmasini qo'l bilan ushlab turib gapirish, quloqni ding 
qilib tu rish kabi o datlar tez-tez uch rab turadi. K attaroq yoshdagi 
bolalar o'z h arak atlarining ortiqchaligini tushunsalarda, bu ularga 
xalaqit bermasligini t a ’kidlaydilar. C h u n k i, bu od atlarning yuzaga 
kelishi ko'zi ojiz bolaning asab faoliyati bilan bog'liqdir. Ko'zi ojiz 
bolalarda eshitish sezgisi yaxshi rivojlangan bo'ladi. Bu analizator- 
lar bir-birlarining faoliyatlarini to'ldirib turishi bilan izohlanadi. 
Ko'rish analizatori o 'z faoliyatini to 'x tatg anid a hid bilish, eshi­
tish, teri sezgilari faoliyati kengroq rivojlanadi. Kam harakatlilik, 
liadiksirab harakatlanish, o 'ta ehtiyotkorlik bilan qad am bosish 
kabi holatlar kuzatiladi. Tug'ma ko'zi ojiz bolaga nisbatan, o rt­
tirilgan ko'zi ojizlikka uchragan bolalarda bu odatlar, holatlar kam 
uchraydi. Bolaning tashqi m uhitga m oslashishida o'zi yashayotgan 
m uhitga shart-sharoitlarning h am ahamiyati beqiyosdir. Ba’zi bir 
o ta -o n a la r bola uchun h a m m a ishlarni o'zlari bajarishga harakat 
qiladilar. Ularni h a ddan ziyod ehtiyot qilishga urinadilar. Ko'zi ojiz 
bolaning mustaqil bo'lishiga, o 'z-o'ziga xizm at ko'rsatishi uchun 
qilgan harakatlari, intilishlarini so'ndiradilar. O ta -o n a bu harak at­
lari bilan «bolaga yaxshilik qilyapman» deb o'ylaydilar. Aslida esa, 
bu g'am xo'rlik ko'zi ojiz bolaning imkoniyatlarini cheklab qo'yadi. 
Bunday bolalar maxsus m aktab -in ternatga kelganlarida bolalar ja- 
moasiga o 'ta qiyinchilik bilan moslashadilar. O 'z-o 'ziga xizmat 
ko'rsatish k o 'n ik m a -m a la k a larin in g shakllanish jarayoni ju d a sust- 
lik bilan amalga oshadi.
K ichik yoshdan bo shlab m eh n a t k o 'n ik m a - m a la k a la r in i egal- 
lagan ko'zi to'liq ojiz bola esa b o lalar jam oa siga o so n ro q mosla- 
shadi. O'quv-tarbiyaviy jara y o n la rd a o 'z im koniyatlarini nam oyon
213

---

qilishga h arakat qila boshlaydi. Bolada o'z kuchi, imkoniyatlariga 
ishonch paydo bo'ladi. «Men bu ishni bajara olam an, bajarishim
kerak» — degan tu shu n c h a hosil bo'ladi. Ko'zi to'liq ojiz bolada 
begona odam larg a nisbatan shubha hissi kuchli bo'ladi. Bu shub- 
halanish 9 —11 yoshlardan boshlanib 12—14 yoshlarda kuchaya- 
di, 15—17 yoshgacha, b a ’zan esa bu n d a n h am ko'proq yoshgacha 
davom etishi m u m k in . Bu davrda bola o 'ta hadiksirovchan, saiga 
xafa bo'lib qoladigan, ko'proq yolg'izlikka moyil, to rtin c h o q bo'lib 
qoladi. Bolalarga xos bo'lgan o'tish yoshida ular o'z jism oniy kam - 
ch ilik larini y anada c h uqurroq his qiladilar. Ayrim ko'zi ojiz b o ­
lalarda esa bu holatnin g aksi sodir bo'ladi. U ning axloqida salbiy 
o'zgarishlar yuz beradi. Sababsiz shovqin solish, keraksiz talablar 
qo'y ish, yig'lashga moyillik, qo'p ollik holatlarini kuzatish m u m ­
kin. B ularning h am m asi ko'zi ojiz bolaning asab tizim i bilan 
bog'liqdir. Bolaning individual (yakka) xususiyatlarida o'z aksini 
topadi. Tug'm a ko'zi ojiz bolalarda ko'rish n u q so n in in g qay d a r a ­
ja d a chuqurligi yoki ko'z n u rin in g saqlanganligi h am bola asab 
tizim iga o'z t a ’sirini ko'rsatadi. Ko'zi ojiz bolalarda bosh og'rig'i 
xuruji tez-tez yuz beradi, biror-bir faoliyatda tez charchab qolish, 
u yquning buzilishi holatlarini ham kuzatish m um kin . Sog'lom b o ­
lalar tevarak-atrofdagi voqea-hodisalar haqidagi bilim larni eshi- 
tishga n isbatan 30 m a rta ko'p ko'rish analizatori orqali qabul qila­
dilar. To'liq ko'zi ojiz bolalar esa bunday imkoniyatga ega emas. 
Ularda eshitish qobiliyati, taktil sezgilar yaxshi rivojlangan bo'ladi. 
X I X asrda yashab o'tgan ko'zi ojiz yozuvchi Moris de Sizeran- 
n ing ushbu t a ’rifi so'zlarim izga isbot bo'la oladi, deb o'ylaymiz. 
«Eshitish ko'zi ojiz o d a m uchun hayot demakdir. Eshitish orqali 
ko'zi ojiz od a m ongida daraxt jo n la n a d i, tab ia tn in g buyuk ovozi 
eshitiladi».
M a’lumki, inson nutqi uning hissiy va aqliy kechinm alari bilan 
uzviy bog'liq. Har bir odam ovozi o'zining takrorlan m as ohangi, 
nutqining tuzilishi, til boyligi, m a ’lumoti, saviyasi bilan ajralib 
turadi. Ko'zi ojiz bola o d a m la r nutqidagi nozik ohang, kayfiyatni, 
xarakter, tafakkur qilish xususiyatlarini tez ilg'ab oladi. Shu sababli 
h am ko'zi ojiz o d a m la r orasida musiqaga bo'lgan qiziqish kuchli. 
Ko'plab buyuk musiqashunoslar shular orasidan yetishib chiqqan.
214

---

Ko'z m irining pasayishi, zaifligi, bola diqq atining tarqoqligi, m ah - 
suldorligi sifatiga h a m o'z salbiy t a ’sirini ko'rsatadi. Ko'zi ojiz b o ­
lada atrof-m uhitdagi voqea-hodisalar, b u y u m la r haqida tushuncha, 
tasavvurlar hosil bo'lishida jonli m ulo qo tn ing aham iyati nihoyatda 
katta. Maxsus m aktabdagi ta ’lim-tarbiya jarayonida va atrofdagi 
katta kishilarning yordami bilan, tu rm u s h tajribasining ortishi tu- 
favli ko'zi ojiz bolalarda fazo, vaqt, harakatni idrok qilish imkoniya- 
ti kengayadi. O 'zlarini qiziqtirgan savollarga javob topishga harakat 
qiladilar. Darslarda olgan nazariy bilim, k o 'n ik m a va malakalarini 
amaliy faoliyatda sinab ko'rish orqali h a m ko'zi ojiz bolalarning 
idrok qilish faoliyati rivojlana boshlaydi, fikrlash qobiliyati o'sa b o ­
radi. Ko'zi ojiz bolaning aqliy rivojlanishida turli mavzulardagi suh- 
batlar, savol-javoblar, fikr alm ashuvlar m u h im rol o'ynaydi. Ko'zi 
ojiz bolaning dunyoni tushunishi, ko'rishida kitoblarning ahamiyati 
beqiyosdir. Kitoblar ko'zi ojiz bolani atrof-m uhitdagi voqea-hodisa- 
lar, odam lar, fan-texnika taraqqiyoti, m adaniyati, s a n ’at yangi- 
liklari, ijtimoiy, siyosiy bilimlarini kengaytiradi, m a ’naviy dunyosini 
bpyitadi. Tafakkur qilish uchun turli boy m an b a larn in g mavjudligi, 
o'quv-tarbiyaviy ishlarning m un tazam ravishda reja asosida olib 
borilishi ko'zi ojiz bola aqliy taraqqiyotida m u h im ahamiyat kasb 
etadi. ,
Bola hayoti davomida orttirilgan ko'zi ojizlik oqibatida bola 
og'ir ruhiy kechin m alarn i boshidan kechiradi. O 'z vaqtida berilgan 
yordam, korreksion ishlarni erta boshlash ko'zi ojiz bolaning ke- 
yingi hayotida samarali iz qoldiradi. M a ’lum ki, inson organizmida 
bir analizato rning faoliyati to'xtaganida, ikkinchi bir analizator 
kompensatorlik vazifasini bajaradi. Bolalikdan tu g 'm a ko'zi ojiz b o ­
lalar shunday hayot tarziga ko'nikib qoladilarki, agar biror kishi 
uning bu nuqsonini ta'kidlagan taqdirdagina buni esga oladilar 
ham da ko'zi ojizligini biladilar. Aks holda bola o'z in in g nuqsoniga 
e'tibor bermaydi, uni eslamaydi ham.
C hun ki, ko'zi to'liq ojiz bola ko'rm aslikni o'zi uchun oddiy hoi 
deb tushunadi. O 'z oldiga qo'yilgan vazifani am alga oshirish uchun 
duch kelgan qiyinchiliklarni yengib o'tishga harakat qiladi. M ehnat 
ko'n ikm a-m alakalarini yaxshi egallab olishi ko'zi to'liq ojiz bola 
hayotini ancha yengillashtiradi.
215

---

Ko'zi to'liq ojiz bolalarni atrof-m uhitda harakatlanish qoi- 
dalariga o'rgatib borilmasa, ular bir joyda uzoq o'tirib qolishga 
o'rganadilar. Natijada jismoniy jihatdan kuchsiz, tez charchab qo- 
ladigan, o'z harakat imkoniyatlarini cheklaydigan bo'lib qoladilar. 
Maxsus m aktablarda ko'zi to'liq ojiz bolalar uchun atrof-m uhitda 
harakatlanishga o'rganib borish mashg'ulotlari olib boriladi. Bu o'z 
navbatida ko'zi to'liq ojiz bola hayotini ancha yengillashtiradi, o'z- 
o'ziga xizmat qilish imkoniyatini kengaytiradi va bolani hayotga 
moslashtiradi.