Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Savol va topshiriqlar
1. Ko'rish nuqsoni bo'lgan shaxslarning asab tizimiga um um iy 
m a ’lumot bering.
2. Kom pensator imkoniyatlar nima?
3. Ko'rishida nuqsoni bo'lgan bolalar ruhiy rivojlanishining 
o'ziga xos xususiyati nim alard an iborat.
Tayancli so'zlar va tushunchalar
1.
Ko'rish nuqsonini korreksiyalash 
— turli asbob-uskunalar yor­
dam ida qoldiq ko'rish imkoniyatlarini ko'paytirish, kuchaytirish.
2. 
Adaptatsiya 
— tashqi sharoitlarga moslashish bo'lib, buning 
o'zi analizatorlarning o'zgarishlarni sezish bilan bog'liq fiziologik 
adaptatsiya va yangi guruhlardagi yangi faoliyat turiga moslashish- 
dagi psixologik adaptatsiyalarga ajratiladi.
3. 
Kompensatsiya 
- zararlangan, ishdan chiqqan bir a ’zo funksi­
yasini boshqa a ’zoning qisman boshqarishi, to'ldirishi tushuniladi.

---

X I II bob. K O ‘R VA Z A IF K O ‘R U V C H I B O L A L A R N IN G
B I L I S H FA O LIYATI
13.1. Ko‘r va za if ko‘ruvchilarning sezgisi
H a r qanday bilish dastlab oddiy sezgilardan boshlanar ekan. 
Oddiy tilda gapiradigan b o ‘lsak, sezgilar bizni borliq bilan bog‘lab 
turuvchi vosita, ko'prikdir. K o ‘rish, eshitish, hid bilish, ta ’m bi­
lish, teri sezgilar va boshqalar b izn in g sezgi bilim larim izga asos 
bo ‘la oladi. Sezgi b ilim la rim iz n in g tarkibi, tuzilishi inso nn ing
sensor tiz im in i tashkil etadi. I n s o n n in g sensor tuzilishi uning 
tarixiy-ijtimoiy taraqqiyoti davom ida shakllanib, uning hayot va 
faoliyat m a z m u n in i belgilaydi. Shu bois, ko'rish tizimi boshqa 
analizatorlardan ustun turadi. In so n m e h n a t faoliyati jarayonining 
asosida ko‘rish -tak til-kin estetik b o g i a n i s h la r va optik-vestibulyar 
yo'nalganlik yotadi. K o'rish a n a liza to rin in g to'la yoki qism an b u ­
zilishi zaif ko'rishga, ko'rlikka olib keladi. B un ing natijasida analiza- 
torlar orasidagi bog'liqlik buziladi. M utanosiblik yo'qoladi. Buning 
oqibatida in sonn in g sensor tuzilishida, b irinchi navbatda mantiqiy 
bilish va tajribada m e ’yordan chetga chiqish kuzatiladi. Agar inson 
ruhiyati d in am ik lik k a va egiluvchanlikka ega bo'lm a ga nda edi, bu- 
larning bftrchasi qaytarilm as, tak ro rla n m a s oqibatlarga olib kelishi 
m u m k in edi.
1880-yillardan boshlab tiflopsixologik tadqiqotlarda sezish chega- 
ralarini o'rganish boshlangan edi. Qism an yoki zaif ko'ruvchilardagi 
sezgi chegaralari o'ziga xosligi bilan, nuqson chuqurligi bilan, uzviy 
bog'liqligi bilan ajralib turadi. Q ator tadqiqotlarda absolyut sezish 
chegarasiga oid turli qarashlar, m a ’lum otlar bor. N orm al bolalarda­
gi sezish chegaralari bilan yaqinligi haqida h a m m a ’lumotlar yetar­
li. K om pensator o'zgarishlar h a m o'ziga xos tarzda amalga oshar 
ekan. Turli sezgilarning o'zaro t a ’siri oqibatida ayrim analizatorlar 
faoliyati tezlashadi, ayrim larining faoliyati susayadi. Ayrim hollarda 
sezgilararo aralashuvlar ha m yuz berar ekan.
Tiflopsixologiya fan bo'lib shakllana boshlagandan buyon qaysi 
sezgilar yetakchi bo'lishi ustida tadqiqotlar olib boriladi. Keyingi 
yillardagi ilmiy tadqiqotlarning isbot etishicha, ko'rish nuqsoni oqi-

---

batida asosan taktil va kinestetik analizatorlar faoliyati faollashar 
ekan. Total ko'rlarda haqiqatan shunday holat kuzatiladi. Bu haqida 
ikkilanish kerak emas. A m m o , qisman ko'ruvchi (0,005 dan yuqori) 
shaxslarda esa bu holat o'ziga xos m azm un kasb etadi. Lekin zaif 
ko'ruvchi bolalar, kattalarda esa asosiy sezgi sifatida ko'rish qo- 
laveradi. Ko'rish sezgilari ko'rish analizatori faoliyatining natijasi, 
mahsuli sifatida qoladi. Bunda ko'rish retseptorlari, ko'rish asab 
tolalari qo'zg'alishlarni bosh miyaga uzatuvchi sifatida, bosh miya 
orqa qismida joylashgan ko'rish analizatori yadrolari m a ’lum da ra ­
jada ko'rish jarayonining vazifalarini bajaradi. Ko'rish analizator- 
lari ayrim qism larining zararlanishi uning faoliyatini qisman buzsa, 
analizator to'la buzilsa, ko'rlik yoki zaif ko'rishga olib kelishi m u m ­
kin. Ko'rishning chuqur buzilishi natijasida eshitish sezgilarida 
ijobiy o'zgarishlar yuz bera boshlaydi. Bu holat ko'rlik oqibatida 
yuz bermaydi. Balki, eshitish analizatorining boshqa bir analizator- 
ning zararlanishi oqibatida faollashishi yuz beradi. Ko'rlarda eshi­
tish normal taraqqiy etadi. Bu narsa ko'rish qobiliyati buzilgan 
shaxslarning to'laqonli bilim olishlari va olgan bilimlarini am alda 
qo'llay olish im konini beradi. Norm al ko'ruvchi shaxslarda narsa va 
atrof-muhitidagi holatlar ko'rish orqali idrok etilsa, ko'rlarda esa, 
teri sezgilari asosiy rol o'ynaydi. Shuning oqibatida ko'rish n u q­
soni bor shaxslarda tan a a ’zolarining, ayniqsa inson bilish faoli­
yatida, xususan m ehnat jarayonida tutgan, egallagan o'rni keskin 
oshadi. Buning oqibatida sensibilizatsiya - taktil sezgilarining orti- 
shi kuzatiladi. Taktil sezgilar ko'rlarning barcha a ’zo terilarida yuz 
berm asdan, balki ayrim qismlaridagina yuz beradi. Ayniqsa, qo'l, 
kaft qismida bu holat sezilarli darajada bo'ladi. Tadqiqotlarning is- 
bot etishicha, ko'r barmoqlaridagi sezgilar norm al shaxslarnikidan 
ancha ustun ekan. Bunday o'sish ko'r shaxslarning o'qish tizimi
- Brayl bilan uzviy bog'liqdir. Bunda asosiy rolni o'ng qo'ldagi 
ko'rsatkich b arm oq egallaydi. Nafaqat teri sezgilar, tuyg'ulari balki, 
bu bolalarda harorat sezish qobiliyati ham , og'riq tuyish qobiliyati 
ham birm uncha orta r ekan. Bu sezgilar faoliyat jarayonida rivojla- 
nadi va shakllanib boradi. Haroratni sezish sezgilari ham bu bola­
larda ancha o'sishga moyil ekan. Teri sezgilari majmuasida (kom- 
pleksida) yorug'lik va rang t a ’sirlariga javob berish ham o'ziga xos
218

---

m az m un ga ega ekan. «Teri orqali ko'rish» fenomeni — qobiliyati 
azaldan m a ’lum. Tadqiqotlar natijasida m a ’lum bo'lishicha, b uning 
asosida tok, tok magnit tebranishlari yotar ekan. Harakat an ali­
zatori inson hayotining dastlabki kunlarid an oq yetakchi o'ringa 
chiqadi. Faoliyat jarayonida harakat analizatori differensirlashib 
boradi. Bunda ko'rish nazorati talab ham etilmaydi. Ko'rish faoli­
yatining kamayishi, b a ’zan yo'qolishi natijasida kishida tebranish 
sezgilari orta boradi. M a ’lum ki, total ko'rlar m a ’lum masofa uzoq- 
likda turgan qim irlam as narsalar: daraxt, devor va boshqa na rsa ­
larni sezadilar. Bu sezgilar predm et m ohiyatdan yiroq bo'lib, ko'rlar 
u narsa haqida m a ’lumot berolmaydilar. Ko'rish a ’zolari m e ’yordagi 
kishilar uchun t a ’m bilish va hid bilish unchalik rol o'ynam aydi, 
a m m o ko'rlar uchun bu sezgilar nisbatan katta aham iyat kasb etadi. 
M a ’lum bo'lishicha, ko'rlar norm al ko'ruvchilardan ko'ra bir q a n ­
cha darajada hidni, u n in g yo'nalishini yaxshi bilar ekanlar. Total 
ko'rlarda vestibulyar a p paratn in g roli nisbatan ortadi. Tana muvo- 
zanati uchun bu ap p a ra tn in g vazifasi katta. Bu apparat vazifasi- 
ning o'zgarishi uning sezgirligining ortishiga olib kelar ekan. Qator 
tadqiqotlarning ko'rsatishicha, total ko'rlarda vestibulyar apparat 
norm al ko'ruvchi shaxslarnikidan yaxshi rivojlanar ekan. Ko'rish 
nuqsoni bo'lgan shaxslardagi turli sezgilarning faollashishi, rivojla­
nishi ularning hayotda oson moslashishlariga yordam beradi.