Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

s a q la n ib
qolgan analizatorlar yordam ida (asosan paypaslab — teri 
s e z g i s i)
kompensatsiya qilish m u m k in . A m m o ko'rish, m asofadan 
Ico'rishning o 'rn in i hech narsa bosa olmaydi.
241
■

---

Ko'rlardagi obrazlar sog'lom shaxslarnikidan fragmentarligi, 
sxematikligi, kam umumlashganligi bilan ajralib turadi.
Ko'r va ko'zi ojizlarda obrazlarning fragmentarligi shu bilan 
xarakterlanadiki, u larning tasavvuridagi narsa va obyektlarning 
m u h im qismi yetishmaydi, to'liq emas, b a ’zan tasavvur etilayotgan 
narsa va obyektning real tasviriga mos kelmaydi. Narsa va obyekt­
larning obrazlarida m uh im qismlari yetishmaydi. Narsa, rasm, 
tanishda ularning m uhim qismi tushib qoladi. M asalan, ko'r bola 
uchun tulkinin g obrazidagi eng m u him narsa uning katta dum i, 
quyonning obrazida esa quloqlari va kalta dum i m u h im belgi h i­
soblanadi. Bunday belgilarning fragmentarligi va sayoz u m u m la s h ­
ganligi narsa va obyektlarning haqiqiy obraziga ko'r bola tasav­
vuridagi obrazning mos kelmasligi va tasavvurlarning fragm entar 
bo'lishi teri yordam ida sezish yoki ko'ruv idrokining suksessivligi 
(suksessivlik - narsa va obyektlarni bir butunligicha emas, b al­
ki birin-ketin idrok etishdir. Bunday idrok ko'r shaxslarda ko'ruv 
analizatorlari tekshirish m aydonining torligi yoki chegaralangan- 
ligidan kelib chiqadi).
Sog'lom shaxslarda joyni, narsa va obyektlarni idrok etish 
ko'pincha simultan tarzda (ya’ni joy, narsa va obyektlarni yaxlit, bir 
butunligicha) idrok etish yuz beradi.
Tashqi ko'rinishi o'xshash, tashqi ko'rinishida alohida ajralib 
turuvchi qismlari kam bo'lgan narsalarni idrok etganda sxematik 
idrok shakllanadi. Ko'rlar bunday narsalarni bir-biridan farqlashga 
qiynaladilar. Bir xil ko'rinishdagi qushlar (musicha, kaptar, qarg'a 
va hokazolar)dan, o 'sim liklarning (arpa, bug'doy va boshqalar) 
tashqi ko'rinishi bir-biriga o'xshashligi sababli farqlashga qiynali­
shadi. Eng m u h im belgilar — shakl, tashqi ko'rinish, rang, tashqi 
a ’zolarning o'ziga xos xususiyatlari e ’tibordan chetda qoladi. Nati- 
jad a ko'r va zaif ko'ruvchi bolalarning tasavvurida narsa va obyekt­
larning obrazlari sxematik-chizgi tarzida shakllanadi.
Ko'r va zaif ko'ruvchi bolalarning tasavvur xususiyatlaridagi yana 
bir kamchilik narsalar va hodisalar haqidagi obrazlarning yetarli 
umumlashm aganligidir. Ko'ruv nuqsonida sensor tajribaning k a m ­
ligi, narsa va obyektlar mohiyati va m azm uni, qismlari va qismlar 
o'rtasidagi m unosabatlar haqidagi bilim va tajribalarning kamligi
242
N

---

bir turga, bir sinfga kiradigan o'simliklar, hayvonlar va boshqa 
narsalarni farqlashda qiyinchilik yaratadi. Ayniqsa, m aktabgacha 
va kichik m ak tab yoshidagi bolalarning atrof-m uhit haqidagi bilim 
va tajribasining kamligi um um lashtirishdek m u h im ruhiy qobiliyat- 
n ing kuchsizligiga sabab bo'ladi.
Ko'r shaxslar atrof-olam haqidagi asosiy bilim va m a ’lumotlarni 
so'z yordam ida, ya’ni atrofdagi kishilarning (ota-ona, o'qituvchilar, 
radio, televizor va boshqalar) yordam ida to'playdi. Ko'rlar atrof-olam 
haqidagi bilim va m a ’lumotlarni sog'lom bolalarga nisbatan ko'proq 
qiziqish bilan tinglaydilar. Ko'rishda nuqsoni bo'lgan bolada atrofga 
qiziqishi, ehtiyoji verbal yo'l bilan qondiriladi va m u sta h k a m la n a - 
di. B uning oqibatida ko'rlarda ko'ruv tasavvurlar va obrazlarning 
kamligi (ko'rlarda u m u m a n yo'qligi) narsa va ho d isalarning real va 
verbal m az m u n i, mohiyati o'rtasidagi ajralish (divergensiya)ga sabab 
bo'ladi.
U m um iy psixologiya kursidan m a ’lumki, tasavv urning shaklla- 
nish jarayoni uch bosqichda kechadi.
Birinchi bosqich — predmet va obyektlarni farqlash kuchsiz, 
ularning o'zaro m unosabatlari yetarli a n glanm agan.
Ikkinchi bosqich — farqlash m urakkablashib boradi. Narsa va 
obyektlarnjng m u h im belgilarini farqlash m alakasi paydo bo'ladi.
U chinchi bosqich — narsa va obyektlarning m u h im qismi va bel- 
gilari haqida m u sta h k a m bilim paydo bo'ladi. Bu qism va belgilar 
o'rtasidagi aloqalar — m unosabatlar anglab yetiladi. Bu tasavvur­
ning oliy bosqichidir.
Ko'rlarda ham tasavvur shakllanishi yuqoridagi bosqichlarda ke­
chadi. Lekin, bosqichlararo vaqt uzoq va qiyinroq kechadi. Ko'r va 
zaif ko'ruvchi bolalar hatto atrof-muhitdagi sog'lom lar uchun yaxshi 
tanish narsalarni sog'lomlarga nisbatan qiyin tasavvur etadilar.
Sog'lom bola 4-sinfga chiqqanda tasavvur etish qobiliyati oliy 
bosqichga yetgan bo'ladi. Ko'rlar esa m aktabda m axsus ta ’lim orqa­
li malaka va ko'nikm alarni egallagandan so'ng h am tekshirilgan 
o'quvchilarning 1/20 qism ining tasavvurlari oliy bosqichga yetishi 
aniqlandi.
Ko'pchilik ko'r va zaif ko'ruvchi shaxslarning tasavvurlari 1 yoki 
2-bosqichda qolib ketadi.
243

---

K o 'rlarn in g ko'ruv d oirasidan (ko'zi ojizlarda) k o 'rla rn in g pay­
paslab tekshirish doirasid an u z o qd a joylashgan narsa va obyekt­
lar sxematik, fra g m en ta r ta rz d a yoki u m u m a n idrok e tilm a s d a n
qolib ketadi. Tasavvur o b raz la rin in g x otirada saqlanishi va m us- 
ta h k a m la n is h i u c h u n , faoliyat davom ida u n in g q a y ta -q ay ta idrok 
etilishi katta a h a m iyatga ega K o'rlarda qayta idrok e tis h n in g qi- 
yinligi h am tasa v v u rla rn in g I—II bosqichda qolib ketishiga yoki 
xo tira d an yo'qolib ketishiga sabab bo'ladi. O bra z la r b o rd i-y u
yo'qolib ketm asa h am xira bo'ladi. F ra gm entarligicha yoki yetarli 
f arq lan m a gan ligic ha qolib ketadi.
Erta ko'r bo'lganlarning xotirasida ko'ruv obrazlari ju d a oz 
bo'ladi. Faqat ko'zi sog'lom davrda kuchli his-hayajon uyg'otgan 
narsa va hodisalar (chiroyli o'y inchoq, yong'in va boshqalar)ning 
yorqin obrazlari yaxshi saqlanib qoladi. M aktab yoshida ko'zi ko'r 
bo'lganlarning ko'ruv xotirasi ancha yaxshi bo'lib, maxsus t a ’lim 
jarayonida bilim va tajriba olish faolligi yana oshadi. K atta yoshga 
kirib ko'r bo'lganlarning ko'ruv tasavvurlari sog'lom kishilarniki- 
d an farq qilmaydi.
A m m o, tasavvurlarining mustahkamligi nisbiydir, tasavvurlar 
vaqti-vaqti bilan m ustah k am lan ib turilm asa, ular asta-sekin xirala- 
shadi va yo'qolib ketishi ham m um kin. K o'rlarning tasavvur xususi­
yatlarini rivojlantirish uchun oilada, maktabgacha va m aktab t a ’limi 
jarayonida quyidagi ishlar olib borilishi kerak:
1. K o'rva zaif ko'ruvchi bolalar va o'quvchilarni narsa va obyekt­
larni kuzatish va paypaslab tekshirishga o'rgatish.
2. Narsa va hodisalarni, obyektlarni tekshirish malakasiga va 
ko'nikmasiga o'rgatish.
3. Narsa va obyektlarning m u h im qismlarini, unchalik m u him
bo'lm agan qism laridan farqlash va topish.
4. Qismlar, narsalar orasidagi bog'liqlikning qonuniyatlarini 
tushuntirish.
5. Sensor tajribani oshirishda m u m k in qadar h a m m a analiza- 
torlardan foydalanish.
K o'r va ko'zi ojizlarda fazoviy tasavvurlar va mo'ljalga olish 
o'ziga xos m a ’no kasb etadi.
244

---

Fazoviy tasavvurlar deb pred m etlarning fazodagi o'rni, shakli, 
holati, tuzilishi va ha ra ka tin ing o ng im izda aks etishiga aytiladi.
Inson o ‘zining turgan j o ‘yini va yo'nalishini aniqlash uchun 
o ‘zini va atrofdagi pred m e tla rn in g joylashuvini belgi qilib oladi. 
Natijada kishi a trof-m uhitning, fazodagi narsa va obyektlarning 
shaklini, katta-kichikligini aniqlaydi va eslab qoladi.
B uning uchun u o'zini bitta nuqta deb olsa, atrofdagi predm et- 
lardan bittasini yoki bir nechtasini mo'ljalga olish nuqtasi deb hisob- 
laydi.
Uch o'lcliamli fazoda inson atrofdagi narsalarning balandligini, 
uzunligi, enini va boshqa o ich o v la rin i aniqlash uchun bu narsani 
o ‘z bo'yi yoki boshqa biror narsa bilan solishtirib mo'ljalga oladi. 
Mo'ljalga olishda va joyni topishda biz quyidagi oddiy usullardan 
foydalanamiz.
N otanish joyga m eh m o n g a borgan vaqtimizda, ikkinchi m arta
shu yerga kelganda a d ashm aslik uchun (shahardagi uylar bir-biri­
ga ju d a o'xshash), shu uy yonidagi qandaydir narsani: simyog'och, 
do'kon va boshqalarni belgi-mo'ljal qilib olamiz. Keyingi safar shu 
joyga kelganda bizga z a ru r uyni topishga oldingi safar ko'z ostiga 
olib qo'ygan «belgilari»miz yordam beradi.
Dengizda bunday belgilar yo'qligi sababli q a d im -q a d im d a n
kishilar Suv oqimi, shamol va yulduzlarga qarab yo'nalishni belgi- 
laganlar.
S ahro va o 'rm o n la rd a esa tepaliklarning joylashuvi, daraxt 
va o'sim liklarning, shamol esishi va yulduzlarga qarab kishilar 
o 'zlarinin g turgan joylarini, joy n in g tom onlarini va boshqa zarur 
yo'nalishlarni aniqlaganlar.
H in d okeanida joylashgan m ayda orollarda ibtidoiy tizim ga 
yaqin sharoitda yashovchi xalqlar bir oroldagi kishilar, ikkinchi 
oroldagi tan ish la rin ik ig a kichik k em achalard a m e h m o n g a borib 
qaytib kelishadi. V aholanki, b a ’zi bir o rollar orasidagi m asofa 1000 
km.
Bu xalqlarni tekshirgan olim lar, ular ochiq okeanda suv oqimiga, 
to'lqinlarga, shamolga va nihoyat quyosh va yulduzlarga qarab ke- 
m alarni boshqarishlarini aniqlaganlar. Yuqoridagi fikrlardan shun- 
day xulosa kelib chiqadi, h a r bir kishining tasavvurida fazoning
245

---

(atrof-muhitning) «kartasi» bo'ladi. U o'ziga zarur joyni topishi 
uchun o'z xotirasidagi «karta» obraz bilan, atrofdagi joyni taqqoslab 
mo'ljal oladi. Joyni topish uchun uchta vazifa bajariladi:
1. Z a ru r yo'nalishni tanlash.
2. Shu yo'nalishni davom ettirish va ongimizdagi joyning, 
yo'nalishning obzori «karta»si bilan solishtirish.
3. Kerakli joyni topish.
Fazodagi obyektlar va narsalarning jo'yini, holatini, shaklini 
aniqlashda, ularni farqlashda va topishda h a m m a analizatorlar qat- 
nashadi. Birorta analizatordagi nuqson fazodagi yo'nalishni a n iq ­
lash va mo'ljalga olishni qiyinlashtiradi. Ko'rlarda bunday holatga 
quyidagilar sabab bo'ladi:
Birinchidan, ko'rlar idrok etish maydoni torayadi, idrok etish- 
dagi narsalarni o'zaro taqqoslash, topish, aniqlik kiritish buziladi.
lk k in ch idan, fazoni m asofadan turib idrok etish buziladi. Shu 
sababii ko'rlarda fazoviy yo'nalish m alakalarining shakllanishi va 
u nin g avtomatizatsiyasi qiyinlashadi yoki u m um an yo'qqa chiqa- 
di. Ko'zi sog'lar o'zining turgan jo'yini, zarur yo'nalishni, joydagi 
sharoitni, yo'nalish va yo'Ining tuzilishini avtomatik ravishda t o ­
padi va yuradi. Siz kam dan kam hollarda ish yoki o'qish joyingizga 
borish yo'lini oldindan rejalashtirasiz va yo'l davomida bu haqda 
o'yl ay siz.
Biz h ar kuni odatdagi yo'l, odatdagi transport vositasidan foyda- 
langan holda h a m m a harakatni beixtiyor ravishda bajaramiz. Faqat 
o datdan tashqari hollardagina diqqatim iz kuchayib, sezgirligimiz 
ortadi.
Aynan shu jarayonni (avtomatizatsiya), ko'rlar doim o ong osti 
nazorati bilan bajarishga majburlar.
Yo'lda yurish, joyni topish, to'siq va boshqalardan o'tish ko'rlardan 
kuchli diqqat, xushyorlik va «kuzatuvchanlik»ni talab etadi.
V.S.Sverlov ko'rlarning quyidagi fazoviy yo'nalishlarini farqlay-
di:
1. Fazoviy kichik narsalarni topish va aniqlash:
a) 
juda kichik narsalarni, masalan: ignaga ip o'tkazish, gulning 
g 'unchasini tekshirish va hokazolar. Bu ishlarni bajarishda ko'rlar 
b a ’zan tildan ham foydalanadilar;
246

---

b) 
bir b a rm o q yoki bir necha b a rm o q bilan sezish m u m k in
bo'lgan predmetlar;
d) kaft bilan ushlash m u m k in bo'lgan predmetlar.
2. Yashash va ish joyidagi n arsalarni topish va aniqlash: osh- 
xonadagi, xonalardagi narsalar, sin f xonasi, ustaxonadagi narsalar.
3. K atta joylardagi narsalar va obyektlar: katta sport xonalari, 
teatr, kino zallari, ochiq m aydonchalarda narsa va obyektlarni t o ­
pish va aniqlash.