Toshkent davlat iqtisodiyot universtiteti

Banklarning qimmatli qog‘ozlar bozoridagi faoliyati 
Bizga ma’lum hozirgi kundagi O‘zbekiston Respublikasidagi 
barcha banklar universal banklar hisoblanadi. Bu banklar birgina 
qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha bir qancha operatsiyalarni bajarishga 
qodir. Shu bilan birgalikda, banklar bir vaqtning o‘zida ham emitent, 
ham vositachi, ham investr sifatida moliya bozorida ishtirok etadi 
Tijorat banklari 
Vositachi 
Moliyaviy broker 
Investitsion konsultant 
Ishonchli vakil 
Depozitariy 
E
m
iten
t 
In
v
esto
r 

---

149 
Veksellarni 
hisoblash va 
Qarz 
majburiyatlari 
Mijoz 
manfaatiga 
Transfer 
vakillik 
Qimmatli 
qog‘ozlar bilan 
Tijorat 
banklari 
qimmatli 
Qimmatli 
qog‘ozlar bilan 
Garov 
operatsiyalari 
Konsalting 
operatsiyalari 
Depozitar 
operatsiyalar 
Hisob kitob 
operatsiyalari 
Davlat qimmatli qog‘ozlari bilan 
operatsiyalar 
O‘z aksiyalarini chiqarish 
Banklarning qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha operatsiyalari. 
Qayd etib o‘tilganidek, qimmatli qog‘ozlar bozorining barcha 
qatnashchilari orasida banklar shu bilan farqlanadiki, ular bir 
vaqtning o‘zida fond bozorining qonunchilik bilan ruxsat berilgan 
deyarli barcha moliyaviy vositalarida: aksiya, obligatsiya, depozit 
sertifikatlari va veksellarda emitentlar sifatida qatnashishi mumkin. 
Har bir bank emissiya siyosati (qimmatli qog‘ozlarni chiqarish) 
to‘g‘risida ishlab chiqilgan va Bank kengashi tomonidan 
tasdiqlangan Nizomiga ega bo‘lishi kerak, unda majburiy tartibda 
quyidagi masalalar aks ettirilgan bo‘lishi lozim: 
1)
bank emissiya faoliyatining strategiyasi va maqsadlari (ustav
kapitalini shakllantirish, likvidlikni qo‘llab-quvvatlash, qarz 
mablag‘larini jalb etish); 
2)
bank tomonidan chiqarilishi rejalashtirilayotgan qimmatli 
qog‘ozlar turi va xillari, emissiya muddatlari; 
3)
qimmatli qog‘ozlar likvidliligi va aylanishini qo‘llab-
quvvatlash; 
4)
qarz majburiyatlarining o‘z vaqtida to‘lanishini ta’minlash. 
Investitsion va moliyaviy maslahat berish. Banklar ko‘p sonli 
mijozlariga ega bo‘lib, ularga nafaqat kredit hisob-kitob xizmati 

---

150 
ko‘rsatadi, balki ularga chet el sarmoyadorini tanlash, sarmoya-
dorlarga investitsiya obyektlarini tanlash bilan bogliq bo‘lgan 
investitsion konsalting sohasidagi xizmatlar ko‘rsatishni ham 
amalga oshiradi. Bunda banklar texnik-iqtisodiy jihatdan asoslab 
berilgan, potensial samaradorlik bahosini o‘z ichiga olgan 
investitsiya loyihalarini ishlab chiqadi, xalqaro andozalarga muvofiq 
loyiha hujjatlarni tayyorlaydi, amalga oshiriladigan loyihalar 
doirasida marketing tadqiqotlari olib boradi. Bunda eng maqbul 
emissiya portfellarini shakllantirish, investitsiyalarni jalb etish 
dasturlarini ishlab chiqish, mijozning o‘ziga kerak bo‘lgan pul 
mablag‘larini jalb etishi uchun yordam beradigan vositalarni tanlash, 
qimmatli qog‘ozlar emissiyasi uchun biznes- rejalarni ishlab chiqish, 
moliyaviy vositalarning har xil turlari bo‘yicha olinadigan 
daromadlari taxmin qilish va h.k. muhim bank xizmatlaridir. 
O‘zbekistonda banklar o‘z mijozlariga bepul, texnik xususiyatdagi 
ko‘pgina og‘zaki maslahatlarni berishadi. 
Depozitar xizmat ko‘rsatish. Bu vazifa xorijiy banklar 
amaliyotida mavjud. Tijorat banki, depozitariydagi kabi, mijozning 
qimmatli qog‘ozlarini saqlaydi, ularga bo‘lgan huquqlarini hisobga 
oladi, ularning harakati hisobini yuritadi. qimmatli qog‘ozlarni 
saqlash uchun banklar mijozlarga "depo" hisobraqamini ochadi va 
depozitar xizmat ko‘rsatish shartnomasiga muvofiq ular bo‘yicha 
qonunchilikda ruxsat etilgan barcha operatsiyalarni amalga oshiradi. 
Banklar har xil turdagi korxonalar, shu jumladan, investitsiya 
fondlari uchun depozitariy vazifalarini amalga oshirishi mumkin. 
O‘zbekistonda qonunchilikka muvofiq depozitar faoliyat faqat 
ixtisoslashgan 
investitsiya 
muassasalari-depozitariylar 
tomonidangina amalga oshirilishi mumkin. Banklar ushbu vazifani 
bajarish huquqiga ega emas. 
Bir qancha mamlakatlarda banklar boshqaruvchi kompaniyalar 
vazifasini bajaradi. Ushbu vazifalarni banklar mijozlar bilan 
tuziladigan shartnomaga muvofiq amalga oshiradi. Bunda bank 
mijozning 
qimmatli 
qog‘ozlar 
portfeli 
va 
uning 
barcha 
investitsiyalarini shakllantiradi hamda boshqaradi. Bu borada 
banklar investitsiya fondlariga ham xizmat ko‘rsatishi mumkin. 
Trast xizmatlari. Bu – banklar faoliyatining keng tarqalgan 

---

151 
sohasidir. Tijorat banklari tarkibida ushbu operatsiyalarni bajarish 
uchun maxsus trast-bo‘limlar tuziladi. Ular xususiy mulkdorlar, 
shuningdek, firma va aksiyadorlik jamiyatlari uchun trast 
operatsiyalarini amalga oshiradi. Ularga aktivlar (mulk)ni tasarruf 
etish, aksiyadorlik jamiyatlari ishini boshqarish, vositachilik xizmati 
ko‘rsatish kabilar kiradi. 
Aktivlarni tasarruf etish. Bu – guruh operatsiyalarining eng ko‘p 
tarqalganlariga pensiya, o‘zaro va boshqa maqsadli fond 
(jamg‘arma)larni boshqarish bo‘yicha ko‘rsatiladigan xizmatlar 
kiradi. Mazkur holda trast - bo‘limning ishi mablag‘larni biror 
maqsadli fondga va trast to‘g‘risidagi shartnomaga asosan 
oluvchilarga pul to‘lash uchun mablag‘larni to‘plash, jamg‘arish 
(akkumulyasiyalash)dan iborat. Alohida shaxslar uchun trast-bo‘lim 
vasiyatnoma bo‘yicha ishonchli shaxsga (vasiyatnoma ijrochisi 
sifatida) xizmat ko‘rsatishi mumkin. Bir qancha hollarda trast-bo‘lim 
firma 
tomonidan 
chiqarilgan 
obligatsiyalarning 
saqlanishini 
ta’minlaydigan qimmatli qog‘ozlar egasi bo‘lishi ham mumkin. 
Kompaniya ishlarini yoki alohida shaxsning mulkini boshqarish. 
Bunday boshqarish vaqtinchalik, muvaqqat xususiyatga ega bo‘lishi 
mumkin. Korxona qayta tashkil etilayotgan, qo‘shilayotgan, 
sanatsiya 
qilinayotgan 
vaqtda 
katta 
tashkiliy, 
moliyaviy 
qiyinchiliklarni boshidan kechiradi yoki bankrot bo‘ladi. Shunday 
paytda trast-bo‘lim ishonchli shaxs sifatida kreditorlarga qarzlarni, 
byudjetga to‘lanmagan soliqlarni to‘laydi, korxonani tugatishga oid 
hujjatlarni rasmiylashtiradi, vakolatlik vazifalarini bajaradi va h.k. 
Xususiy shaxsning mulkini boshqarish trast bitim asosida yoki sud 
farmoyishi bo‘yicha, odatda, ishonchli shaxs yoki uchinchi shaxs 
(masalan, layoqatsiz) bo‘lgan benefitsiar foydasiga amalga 
oshiriladi. Mazkur holda bank o‘z nomidan ish tutib, mulkning har 
xil turlarini boshqaradi, mablag‘larning samarali qo‘yilishini 
ta’minlaydi, bunday qo‘yilmalardan tushadigan daromadni va trast 
bitimning asosiy summasini tasarruf etadi.