a) qimmatli qog’ozlarni chiqarish uchun boshlang’ich xarajatlar (bu
korxonani ro’yxatga olish va tashkil etishda yuzaga keladi);
b) tadqiqotlarni tayyorlash xarajatlari;
v) boshqa ishlab chiqarish oldi xarajatlari (masalan, safar xarajatlari,
vaqtinchalik inshootlarni barpo etish va h.k.);
g) sinovdan o’tkazilish va ishga tayyorlash hamda
ishga tushirish xarajatlari;
d) uskuna va qurilmalarni almashtirish xarajatlari;
e) tugatish xarajatlari, ya’ni loyiha hayotiyligining oxirida asosiy kapitalni
foydalanishdan chiqarish bilan bog’liq xarajatlar minus aktivlarni sotishda tushgan
tushum.
Investitsiya bo’yicha asosiy kapitalga xarajatlar xarajatlarning asosiy
jihatlarini o’ziga qamrab olishi lozim va ularni quyidagilarga bo’lish mumkin:
- erni sotib olish, maydonni tayyorlash va uni yaxshilash;
- binolar va fuqarolik qurilishi bo’yicha ishlar;
- ishlab chiqarish mashinalari va uskunalari;
- sanoat mulkchiligiga huquq, “nou-xau” bo’yicha to’lovlar va
ruxsatnomalar.
Baholash o’z ichiga uskunani
yetkazib berish, qadoqlash, tashish, o’rnatish
va montajga oid barcha xarajatlarni qamrab oladi. Investitsiya bo’yicha asosiy
kapitalga to’liq yillik xarajat rejalashtirilgan ishlab chiqarish darajasiga
etmaguncha qurilishning har bir davrida loyihalashtiriladi. Loyihani ish bilan
ta’minlash uchun ishlatish bosqichida talab qilinadigan barcha investitsiyalar
investitsiya bo’yicha asosiy kapitaldagi xarajatlar tarkibiga kiritilishi lozim.
Asosiy vositalarga investitsiya xarajatlarini aniqlashda javob berilishi kerak
bo'lgan asosiy savollar quyidagilardan iborat:
1 . Uskunaga qanday quvvatda bo’lishi kerak?
Uskunaning samaradorligi investitsiya loyihasini amalga oshirishda muhim
bo'lgan asosiy parametrdir va bu savolga javob loyiha
doirasida olib borilgan
marketing tadqiqotlari bilan asoslanishi kerak. Bozor tahlili bizga mahsulot va
xizmatlarni sotish kutilayotgan hajmi qanday degan savolga javob berishi kerak.
Mumkin bo'lgan savdo hajmini bilib, uskunani qanday quvvatda va hajmda sotib
olish kerakligi haqida tasavvurga ega bo’lamiz.
Masalan, qahvaxonadagi xaridorlar soni sizga qanday turdagi qahva
mashinasi kerakligi haqidagi savolga javob berishi kerak.
2.
Loyihani amalga oshirish uchun qanday bino yoki inshootlar kerak?
Loyihani amalga oshirishimiz kerak bo'lgan uskuna sizga kerakli jihozlar va
sharoitlar haqida ma'lumot beradi.
Ko'pincha quyidagilar: sanoat binolari, ma'muriy binolar, omborlar.
Ba'zi sanoat korxonalarida ishlab chiqarish joylashgan binolar uchun aniq
talablar mavjud. Ko'pgina sohalarning joylashishi
faqat tegishli sanitariya
me'yorlariga muvofiq amalga oshiriladi.
3.
Yer uchastkasini sotib olish kerakmi?
Bu nafaqat xarajatlar tarkibiy qismini, balki huquqiy masalalarni ham tahlil
qilish kerak. Ko'pincha ular yerning holati va foydalanish uchun ruxsat etilgan
maqsadlar bilan bog'liq.
Agar loyiha doirasida yer uchastkalarini sotib olishga qaror qilingan bo'lsa,
quyidagilarni e'tiborga olish muhimdir: maydon; yerdan foydalanish maqsadi;
Sanitariya me'yorlariga muvofiqligi.
4.
Qanday infratuzilma kerak?
Har qanday loyihani amalga oshirish uchun zarur infratuzilmani tahlil qilish
talab etiladi: yo'llar, suv ta'minoti va kanalizatsiya, elektr energiyasi, gaz.
5 . Patentlar, litsenziyalar va boshqa nomoddiy
aktivlarni sotib olish
kerakmi?
Masalan, ba'zi loyihalar ixtiro yoki sanoat namunasiga bo'lgan huquqni talab
qiladi.
6 .Loyihaning boshqa investitsion xarajatlari qanday?
Ular quyidagilar bo'lishi mumkin:
Demontaj xarajatlari;
Turar joy xarajatlari;
Qo'shimcha uskunaning narxi.
Amaliyot shuni ko'rsatadiki, yordamchi uskunalarning narxi loyihaning
taxminiy qiymatining 70 foizigacha bo'lishi mumkin. Qo'shimcha uskunalar
quyidagilarni o'z ichiga oladi: saqlash uskunalari; avtomobil transporti;
ishlab
chiqarishda hosil bo’lgan chiqindilarini yo'q qilish, chiqindilarni kamaytirish
uchun uskunalar va boshqalar.
Masalan, mahsulotlarni saqlash uchun omborda emas, balki sovutish
uskunalari talab qilinishi mumkin. Oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish
korxonalarida oqova suvlarga filtrlarni o'rnatilishi va chorvachilik korxonalarida
krematoratsiya tashkil etilishi kerak.
Qurilish-montaj ishlari uchun sug'urta xarajatlari. Ular smetaga 1-2%
qo'shishlari mumkin. Masalan, investor yoki bank
qurilish-montaj ishlarining
buzilishi va yo'qolishi, asbob-uskunalar va materiallarning shikastlanishi va
yo'qolishi, yong'in, o'rnatilgan elementlarning yiqilishi va hokazolarni
sug'urtalashni talab qilishi mumkin.
Texnologiya va ishlab chiqarish jarayonlarini o'rganish, ishlab chiqarishning
asosiy bosqichlarini tushunish investitsiya xarajatlari tarkibini tekshirishga yordam
beradi. Ishni osonlashtirish uchun yuqoridagi nazorat ro'yxatidan foydalanishingiz
mumkin. Ammo ko'pincha bu xarajatlarni rejalashtirish va aks ettirishda o’ziga xos
xususiyatlari va o'ziga xos tarkibiy qismlarni inobatga olishni talab etadi.
Asosiy vositalar qiymatini aniqlash uchun ma'lumot manbalari:
Do'stlaringiz bilan baham: 
