Масъул муҳаррир

1.1-jadval. Tez neytronlar turli manbalarining asosiy xarakteristikasi
Manbalar tipi
Yadro reaksiyasi
Neyronlar 
maksimal 
energiyasi. Mev
Neyronlar spektri
Neyronlar oqim 
zichligi sm
2
gek
Izotop manbalar
9
Be(α,n) 
12
C
13
Uzluksiz
10
4
Neytronlar 
generatori
3
H(d,n) 
4
He
3
Mono energiyali
10
7
3
H(d,n) 
4
He
14
10
19
Reaktor
Bo`linib
20
Uzluksiz
10
12
-10
13
Elektronlar 
tezlatkichi
(γ,n)
Nurlantirish 
energiyasiga 
bog`liq
Nurlantirish 
energiyasiga 
bog`liq
10
10
Ionlar tezlatkichi
Turli
Nurlantirish 
energiyasiga 
bog`liq
Nurlantirish 
energiyasiga 
bog`liq
10
11
Oqibatda qiymati aktivlashgan analiz uchun tez neytronlar generatorlarida hosil qilish 
3
H(d,n)
4
He ni bu manbalaridan chiqayotgan neytronlar oqimi monoxromotik va yuqori 
inteksaktivlikda bo`ladi. Ayniqsa quvvatli tez neytronlar manbai – reaktor. Reaktorga neytron 
(oqimi bir hilda) aralashgan, shuningdek kichik komponentlarda saqlanadi. Kichik neytronlarni 
oqimda ishtirok etishini o`tishini aniqlashda qiyinchilik tug`diradi, shuningdek, reaksiya 
mahsulotlari (n,γ) oqibatda radioizatoplarni eng yuqori kesimda aktivlashtiradi. Chunki, bosimi 
katta issiq konponentlar oqimi qadmiy yoki boshqa materiallar filtridan o`tishda qo`llaniladi. 
Bunda reaksiya bitta muammoni yechish neytronlar oqimi intensivligini arzimas darajada 
kamaytirish.[1]
14 Mev li neytronlarni to`siqlar bilan to’qnashganda uni aktivatsion analizini mazkur 
ishda aniqladilar. Qayd qilinishicha, manbani asosiy nurlanishi, to`siq yadrosida reaksiyani 
rivojlantiradi, shuningdek, o`z o`rnida boshqa holat formulalariga o`tadi.
Amaliyotda qo`llash uchun qulayligi:
Aktivatsion analizni tekshirish imkoniyatlari 2,8 – 3,0 MeV energiyani neytronlardaligini 
ko`rsatdi, bunday xolatda elementlar atrofida sezgirlik 10 mg dan katta. 
Past sezgirlikni izotop manbalaridagi tez neytronlar nurlanishi beradi. Ayniqsa tez neytronlar 
reaktori yuqori sezgirlikni ta’minlaydi, shuningdek bir, ikki holatda neytron generatoriga 14 Mev 
neytronlarga tajriba o`tkazib sezgirlikni aniqlash mumkin . Ishning asosiy tomoni aralashgan 
neytronlar oqimini tez neytronlar reaktorida aktivlashtirish keng qo`llanilishida qiyinchilik 
tug`diradi.[2]
Ko`pchilik kanallar va xususiy raqobat (kankuransiya) yadro reaksiyaga shuningdek bir 
qancha parchalanish jarayonida tez neytronlarda aktivlashtirish muvaffaqiyatsiz tekshirish 

---

857
10
bo`lishi mumkin, asosiy uning instrumental variantida ko`pchilik reaksiyalar ostonadan o`tish 
xarakterini ko`rsatadi, raqobat yadro reaksiyalariga neytronlarni chiqarib tashlaganda to`siq 
yo`llarida energiya ajralishi mumkin. Shunday hodisalar masalan F reaksiyasida aniqlanishi 
mumkin. 
19
F(n,α) 
16
N (E
por
= 3 Mev) (1.3) da
Kislorodning ishtirok etishi, unga ham radioizotop reaksiyasini beradi.
16
O(n,p) 
16
N (E
por
= 10,5 Mev) (1.4)
Turli to`siqlardagi bunday masalalarni yechishga neytronlar nurlanishlaridan energiyasi pastda 
yotuvchi to`siqlarni interferensiyalash reaksiyasida yechish mumkin. Buning uchun uchta usul 
qo`llash mumkin.
1) Neytronlar energiyasiga muvofiq manbani tanlash
2) Manbani qo`llanilganda neytronlarni maksimal energiyasidan chiqmasligini boshqarib 
turish (regulirovka qilish)
3) Tez neytronlarni yupqa filtrdan o`tgandagi energetik spektrlarini (o`lchash) aniqlash 
tanlangan jadvalda alohida laboratoriyada bir necha neytronlar manbaini birinchi navbatda organik 
birikmalardan turlicha o`tishlarini qandayligi ko`rsatilgan. Nihoyat ikkinchi usul alohida bitta 
manbadan sizib chiqayotgan neytronlar oqimi energiyasini manzarasini boshqarib (regulirovka) 
turishdan iborat.
Bitta uzluksiz harakteri neytronlar oqimini aktivlashtirishni bazi bir omillarga qiyinchilik 
tug’diradi.
Shuning uchun bu to`siqlardan o`tishni alohida va yadro reaksiyalarini faqat (bir necha 
megaelektronvoltli) intereferensiyalashuvchi usullarini aniqlash lozim.
Ko`p energiyani neytronlar oqimi (oddiy 14 Mev) ni vodorodsimon materialdan o`tishi, 
kichik neytronlarni o`tishida energetik spektrlarini o`lchash, oxirgi usulda turadi. Chunki yadro 
reaksiyasini uyg`otish funksiyalarini aloxida ikkita komponentlarga ega radioaktiv nurlanishlar 
oqimlarini kuzatish mumkin. Biroq filtrlarga neytronlar oqimi kuchsizlanib, kuchayib boradi 
va unchalik katta bo`lmagan o`lcham (kattalik) da o`xshash effektni (metod) usulni ko`rish, 
amaliyotda uni baxolash mumkin emas.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Р.А.Кузнецов. Активацион анализ. Изд. 2-е М., Атомиздат, 1974
2. Мухин К. Н. Экспериментальная ядерная физика: Учебник. В 3-х тт. Т.
3. Sh.M.Ruzimov . Neytronlar fizikasi UzMU 

---

58