О. Mavlonov, Т. Tilavov, В. Aminov biologiya

Nevroz - nerv sistemasi oliy nerv faoliyatining buzilishi bilan bog'liq og'ir
ruhiy xastalik.
Kasallik ruhiy shikastlanish oqibatida paydo boiadi. Qayg‘ u, 
ranjish, qo‘rquv, qiyinchiliklar tufayli kelib chiqadigan umidsizlik hissiyotlari 
nevroz sababchisi boiadi. Bemor serjahl, o‘zidan va bosqalardan norozi b oiib
yuradi. Agar davolanmasa kasallik yana ham oglrlashadi.
Bolalarda nevrozning paydo boiishi. 
Bolani go‘daklikdan qattiqqollik bilan 
tarbiyalash, tahqirlash uning qiziqishi va erkini mensimaslik, unda qo‘ rqoqlik, 
jur’atsizlik, o‘ ziga ishonmaslikni keltirib chiqaradi. Bu hoi uning o‘z tengqurlariga 
qo‘ shilishiga xalaqit berib, nevrozga olib keladi.
Bolaga ortiqcha mehribonlik, uning har qanday istagini bajo keltirish, o'rinsiz 
maqtashlar, ya’ni arzanda qilib o'stirish ham nevrozga olib keladi. Bunday bola o‘z 
shaxsiga bino qo'ygan, lekin irodasiz, mehnat va qiyinchiliklarga ko‘ nikmagan, 
rnjiq b o iib o'sadi.
Nevrozning oldini olish uchun bolani to‘g‘ ri tarbiyalash, uni chiniqtirish, sport 
va badantarbiya bilan shug‘ ullantirish, aqliy va jismoniy mehnatni birga olib 
borish, mehnat qilish va dam olish rejimiga rioya etish lozim.
Alkogolizmning oliy nerv sistemasiga ta’siri. 
Alkogol barcha organlarga, 
ayniqsa, yarimsharlar po‘ stlog‘ iga kuchli ta’sir qiladi. Alkogol markaziy nerv

---

sistemasida qo‘ zg‘alish va tormozlanish holatlarining bir me’yorda kechishini izdan 
chiqaradi, shartli reflekslar hosil bolishini sekinlashtiradi, bosh miyaning ay rim 
qismlarini qo‘zg‘ atib, kayfiyatni ko'taradi. Lekin miya po‘stlog‘i quyi markazlari 
ishini buzadi. Shuning uchun ichgan odam tortinmasdan o‘zi qilmagan ishlarga 
qo‘ l uradi, ko‘p gapiradi.
Alkogolning ko‘ p miqdori oliy nerv faoliyatini izdan chiqarib, qo‘l, oyoq, 
til, ko‘z harakatlari aniqligini buzadi. Odam gandiraklab, tili g‘ uldurab qoladi. 
Alkogolning muntazam iste’mol qilinishi alkogolizmga olib keladi.
Giyohvandlikning oliy nerv faoliyatiga ta’siri. 
Narkotik moddalar dastlab 
xursandchilik va xotirjamlik hissini uyg‘ otib, kayf qildiradi. Keyinroq organizm 
bu moddalarga ko'nikib qolishi oqibatida giyohvandlik kelib chiqadi. Narkotik 
moddalarni muntazam iste’mol qilish organizmni zaharlaydi, Giyohvandlikda 
dastlab tajanglik, xotira buzilishi kuzatiladi. Keyinchalik chuqur jismoniy o‘zga- 
rishlar: yurakdagi o‘zgarishlar, og‘ iz qurishi, terlash, qo‘ l va oyoq titrashi, kocz 
qorachig‘ ining kengayishi kabi holatlar paydo bocladi.
Topshiriqlarga javob yozing va javobingizni tekshirib W ring:
1. Nerv faoliyati tiplarini ularga mos belgilar bilan juftlab yozing: A - xolerik, 
В - sangvinik, D - flegmatik, E - melanxolik; 1 - kuchli, muvozanatlashgan, 
harakatchan, 2 - kuchsiz, muvozanatlashmagan, 3 - kuchli, muvozanatlashmagan, 
harakatchan, 4 - kuchli, muvozanatlashgan, kamharakat.
2. Nerv faoliyati tiplarini ularga mos kelgan kishilar xarakteri bilan juftlab yozing: 
A - xolerik, В - sangvinik, D - flegmatik, E - melanxolik; 1 - kamharakat, 
xatti-harakati ishonchsiz, his-tuyg‘ usi chuqur va turg‘un, 
2
- hozirjavob, vaziyatni 
tez baholaydigan, xushchaqchaq va xushmuomala, 3 - serharakat, urishqoq, tez 
o‘ rtoqlashadigan va urishib qoladigan, arzimas narsaga xafa boladigan, 4 - yuvosh, 
vazmin, har bir ishni o‘ylab, oxirigacha bajaradigan.
O'ylab javob bering:
Mast odamning qo‘l-oyoqlari harakati va nutqida aniqlik yo'qoladi. Bu holat 
alkogolning nerv sistemasi qaysi qismlariga ta’siri bilan bog‘liq?

---

XII BOB. SEZGI ORGANLARI
52-§. Sezgi organlarining ahamiyati
Sezgi organlari to‘g‘risida umumiy ma’lumot. 
Markaziy nerv sistemasiga 
tashqi va ichki muhitda sodir bo‘ lib turadigan barcha jarayonlar to‘g‘risida axborot 
kelib turadi. Bu axborot sezgi organlari orqali qabul qilinadi. Har bir sezgi 
organi faqat muayyan turdagi ta’sirot idrok etilishini ta’minlaydi. Masalan, ko‘z 
yorug'likdan, quloq tovushdan ta’sirlanadi.
Sezgi organlarida joylashgan retseptorlar tashqi va ichki muhitdan keladigan 
ta’sirni nerv impulslariga aylantiradi. Retseptorlarning har biri muayyan ta’sirni 
qabul qilib, nerv signallariga aylantiradi (78-rasm), Retseptorlar o‘ z ta’sirlovchisiga 
juda sezgir bo'ladi. Masalan, ko‘ z retseptorlari bir kvant yorug‘ likda ham ko'rish 
sezgisini hosil qiladi. Quloqning nog'ora pardasi tovush vodorod atomidan o'n 
marta kichik masofaga siljiganida ham retseptorlarda tovush signallari hosil 
bo'ladi. Hidli moddariing bir necha molekulasi hid bilish retseptorlarida qo‘ zg‘alish 
paydo qiladi.
Sezgi organlari tashqi muhit ta’sirini qabul qilishga ixtisoslashgan. Sezgi 
hosil bo'lishi bosh miya yarimsharlari po‘stlog‘idagi nerv markazlari bilan bog‘ - 
liq. Sezgi organlari organlar faoliyatini 
nazorat qilib va boshqarib turadi. Masa­
lan, odam svetofoming qizil chirog‘ iga 
to‘ xtaydi, tanish ovozni eshitib, o‘girilib 
qaraydi, gaz hidini sezganida oshxonadan 
xabar oladi.
Sensor sistemalar, ya’ni analizator.
Nerv impulslari sezgi organlarida joy­
lashgan retseptorlardan sezuvchi ney­
ronlar orqali markaziy nerv sistema­
siga uzatiladi. Nerv impulslari ta’sirida 
yarimsharlar po£stlog‘ idagi neyronlarning 
qo‘ zg‘alishi sezgi tuygcusini hosil qiladi.