230
231
namunasini olish va asosiy fizikaviy-kimyoviy ko‘rsatkichlari
(mexanik aralashmalar va suv miqdori, alangalanish harorati)
ni 0,5–1,3 soatda aniqlash imkonini beradi.
Moylarning tarkibida ekspluatatsiya sharoitida murakkab
jara yonlar natijasida (oksidlanish, termik parchalanish, mexanik
if loslanish, suv bilan aralashish, suyulish) turli tarkibga ega
bo‘lgan qo‘shilmalar uning xususiyatlarini pasaytiradi, bu esa,
o‘z navbatida, moyning sifat ko‘rsatkichlarini har xil usullar
qo‘llab tiklashni talab etadi.
Moylarni tozalash va sifat ko‘rsatkichlarini tiklashda ular
tarkibidagi eskirish mahsulotlarini fizikaviy va kimyoviy usullar
bilan chiqaruvchi texnologik operatsiyalar qo‘llaniladi.
Fizikaviy usullarga ishlatilgan moylarni kuchlar maydonida
gravitatsion, markazdan qochma, elektrik, magnit va tebranma
kuchlardan foydalanilanish hamda filtrlash usullari kiradi.
Moylarni gravitatsion usulda tozalash-cho‘ktirishda
muallaq
suzayotgan qattiq zarrachalar va suv mikrotomchilari og‘irlik
kuchi ta’sirida tindiriladi. Eng oddiysi statik tindirish jarayoni
bo‘lib, bu davriy harakatlanuvchi tindirgichlarda amalga
oshiriladi. Lekin bu usulni qo‘llash ko‘p vaqt talab etadi,
yaxshi tozalash darajasiga erishish uchun esa moyni qizdirib
uning qovushoqligini pasaytirish kerak bo‘ladi.
Uzluksiz va yarim uzluksiz dinamik tindirgichlarni qo‘llash
va ularni tindirish jarayonlarini tezlashtirish moslamalari
bilan jihoz lash tozalash samarasini oshiradi, lekin qurilma
murakkablashib uni ishlatish qiyinlashadi. Agar moy tarkibida
yuvuvchi qo‘shilmalar yoki zarrachalarning
agregatlanishiga
va suv mikrotomchilarining koagulatsiyalanishiga to‘sqinlik
qiladigan moddalar mavjud bo‘lsa, cho‘kish jarayoni
sekinlashadi va ishlatilgan moyni iflosliklardan tozalash darajasi
pasayadi.
Tozalash jarayonini markazdan qochma kuchlar maydonidan
foydalanib tezlashtirish mumkin. Bunday kuch maydonlarini
ikki usulda hosil qilish mumkin: qo‘zg‘almas apparat moy
oqimining aylanma harakati – gidrosiklon va moy oqimini
aylanuvchi apparatga berish – sentrifugaga berish. Moy
oqimining gidrosiklondagi harakat shakliga qarab, siklonlar
to‘g‘ri va teskari oquvchilarga bo‘linadi.
Teskari oquvchi
gidrosiklonlar ko‘proq ishlatiladi, ular ko‘proq gidravlik
qarshilikka ega. Tozalanish darajasini oshirish uchun moy
oqimining gidrosiklonga kirishdagi tezligi oshiriladi yoki bir
necha gidrosiklonlar ketma-ket o‘rnatiladi.
Sentrifugalarda markazdan qochma kuch apparatning
qo‘zg‘a luvchan qismi – rotorni aktiv elektrik,
gidravlik va
mexanik hara katga keltirishi yoki tozalanayotgan moy oqimi
energiyasidan foydalanuvchi reaktiv kuch yordamida harakatga
keltirishi mumkin. Siklonlarda yuqori tozalanish darajasiga
erishish mumkin. Ularda yuqori gidravlik qarshilik ko‘rsatish
natijasida doimiy o‘tkazish qobiliyati ta’minlanadi, lekin
ularning konstruksiyasi nisbatan murakkab va ishlatish ancha
qiyin.
Moylarni qattiq zarrachalardan tozalash uchun bir xil yoki
har xil elektromaydonli elektr tozalagichlar ishlatiladi. Bir jinsli
maydon ishlatilganida, moy har xil zaryadlangan elektrodlar
oralig‘idan o‘tkaziladi va elektrodlarda
zarrachalar ushlanib
qoladi. Bunda zaryadlarning qayta zaryadlanish hollari sodir
bo‘lishi, keyin esa moy oqimi bilan qisman oqib ketish
hollari bo‘ladi. Ko‘p jinsli elektrik maydondan foydalanishda
zarrachalar oldindan ionlashtiriladi, keyin qarama-qarshi
zaryadlangan elektrodlarga ko‘chadi.
Moydagi suvni doimiy yoki o‘zgaruvchan elektr maydonida
biqutb koalessensiya yoki dielektroforez hodisasidan foydalanib
ajratish mumkin. Birinchi holda suv tomchilaridan dipol
momentlari hosil bo‘lib, ularni bir-biriga tortib birlashtiradi.
O‘zaro torti shish kuchi maydon kuchlanishining oshishiga
qarab ma’lum kritik qiymatgacha oshib borib, keyin tomchilar
parchalanadi. Dielektroforezda suvning tomchilari ko‘p
jinsli elektr maydoni ta’sirida elektrodlarning
biriga qarab
harakatlanadi, zaryadlanadi, keyin qarama-qarshi zaryadlangan
elektrodga tortiladi, tomchilarning elektrodlar orasida bir
necha marta qo‘zg‘alishida ular bir-biri bilan to‘qnashadi,
qo‘shilishadi va tindirgichda cho‘kadi.
232
233
Ishlatilgan moy tarkibida ko‘p miqdordi ferromagnitli iflosla-
nishlar bo‘ladi, ular qism va tarmoqlarning yeyilishi natijasida
va tashqaridan tushadi. Moyni aralashmalardan tozalash
uchun magnit maydonlaridan foydalanishga asoslangan magnit
tozalagichlar ishlatiladi. Bu tozalagichlarda moylar ferromagnit,
diamagnit va paramagnit zarrachalaridan tozalanishi mumkin.
Ishlatilgan moylarni tozalashda, shuningdek, gidrodinamik
va mexanik usullar bilan kuzatiladigan yumshoq tebranishlar
maydoni ham qo‘llanilishi mumkin. Bunda qattiq zar ra-
chalarning koa gulatsiyasi hosil bo‘lib, ularni cho‘ktirish yoki
g‘ovak to‘siqlar orqali tozalash usuli bilan osongina ajratib
olish mumkin. Moylarni tozalashda tozalash mayinligi dag‘al
tozalash (70–100 mkm), o‘r tacha (20–60 mkm), mayin (1–
20 mkm) va ultrafiltrlardan (0,1 mkm dan kam)
tozalovchi
material sifatida foydalaniladi.
Moylardan organik iflosliklarni chiqarib tashlash uchun
ultrafiltrlash va teskari osmos hodisasi yoki membran ja-
rayonlari qo‘llaniladi. Membran jarayonlar yarimo‘tkazgich
to‘ siqlar yordamida bir xil moddalarning molekulalarini
o‘tkazib, qolganlarini ushlab qolish xususiyatiga asoslangan.
To‘siqlar sifatida polimer plyonkalar, g‘ovak shisha, zar qog‘oz
va ion almashtiruvchi moddalar ishlatiladi. Fizikaviy tozalash
usullaridan tashqari fizik-kimyoviy usullari ham qo‘llanadi.
Ishlatilgan moylarni adsorbsion usulda tozalashda quyidagi
sorbentlar ishlatiladi: tabiiy sorbentlar – oqlovchi loy, oksidlar,
tabiiy seolitlar; sun’iy sorbentlar – seligakel, aluminiy oksidi,
alumosilikatli birikmalar, sintetik seolitlar. Ishlatilgan moylarni
tozalash uchun katta g‘ovakli seligakel KSK donachalari
(diametri 3–7 mm li) va aluminiyning aktiv oksidi (diametri
3–6 mm, 10–25 mm uzunlikdagi sterjenlar shaklida hamda
dona shaklida) ishlatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
