|
Olingan hosil xakidagi xakidagi ma’lumotlarga ishlov berish uslublari
tavsifi.
Olingan hosil xakidagi ma‟lumotlarga ishlov berish uslubini to„gri tanlash
ko„p omillarga, xususan xatolar turi, tajriba tizimi va boshka omillarga boglik.
Xar qanday tajribada olingan ma‟xlumotlarning o„zgaruvchanligi bizga
noma‟lum bo„lgan, bizlar nazorat kilolmaydigan sabablarga, tasodifiy xatolarga
boglik bo„lib, ular ekiladigan materiallarnig bir xil emasligi, tuproq, meteoroligik
va boshka sharotlar turlichaligi tufayli vujudga keladi. Tasodifiy xatolar xam
ijobiy, xam salbiy axamiyatga ega bo„lishi mumkin. SHu bois katta mikdordagi
parallel aniklanishlarda ularning qisman o„zaro ko„y beradi.
Tasodifiy xatolardan tashkari sistemali xatoalr-yaxlit va yaxlitmas xatolar
xam mavjuddir. YAxlit sistemali xato barcha variantlarga taalukli bo„lib masalan,
tuproq unumdorligi sistemal (muttasil oishb boradi yoki pasayadi)bo„lib
birinchidan oxirisiga karab o„zgaradi. Bunday xato variantlari bir-biriga
188
solishtirishga monelik kilmaydi. Bu xatoni aniklab, ta‟siriga farkli ishlov usuli
bilan barxam berish mumkin.
YAxlitmas xatolar fakat ayrim variantlarga tegishli bo„lib, ularnig
kiyoslanishiga monelik kiladi, demak, tajriba natijalarinig kimmatini tushiradi.
Tajribalar natijalariga matematik ishlov berishning quyidagi usullari
ma‟lum: umulashtirilgan, bo„laklangan, farklanuvchi, tuzatilgan og„ishlar va
dispersion taxlil.
Bo„laklangan usulda hosil ko„rsatkichlariga xar bir variant uchun aloxida,
boshka barcha usullarda butun tajriba davomidagi ko„rsatkichlarga yaxlit ishlov
beriladi.
Bo‘laklangan va umumlashtirilgan (farklanuvchidan tashkari)
usullaridan
ularnig variatsiyalanishi takrorlanishlar bo„yicha mavjud bo„lmagan, boshkacha
aytganda, boglanmagan xollarda foydalaniladi. Bunday xollarda esa sistemali xato
tufayli yuzaga keladi. Bu shartlarga ko„pincha vegetatsiya tajribalari javob beradi.
Ularda parallel idishlardagi hosil ko„rsatkichlari sistemali xatolar bilan emas, balki
tasodifiy xatolarga boglikdir.
Bu usuldan foydalanish sistemali xatolari ajratilmaganligi tufayli noto„gri
natijalar berish mumkin.
Undan tashkari, ko„p variantli tajriba xosli xakidagi ma‟lumotlarga bo„lakli
usul bilan ishlov berish nixoyatda mushkul, chunki xar qanday ikkita kiyoslangan
o„rtacha arifmetik ko„rsatkich farkning xatosi va bu fark ishochliligini mazkur
usulda aloxida aniklash zarur. SHu bilan birga, taxminan kulaylik, tajribaning 6-
variantida 6 ta turli xato mavjud, bir variantini boshkasi bilan kiyoslash
imkoniyatining soni esa, 5 ga teng. Demak, agar variantlarni barcha imkoniyatli
kiyoslashlarda juftlash imkoniyati yaratilsa, u xolda bu 6 ta xatodan tashkari ikkita
arifmetik o„rtacha ko„rsatkich farki xatosi ni va bu farklar ishonchliligi
ni
15 marta aniqlashga to„gri kelar edi. SHuning uchun, koidaga binoan, o„rtacha
ko„rsatkichlar xatosini xar bir variant uchun aloxzida emas, balki tajriba uchun
butunlay yaxlit (umumlashtirgan xolda) xisoblash kerak.
189
Afsuski, ko„p variantli tajribalarda hosil ko„rsatkichlariga bo„laklab ishlov
berilganda xar bir variant uchun M±m keltirilgani tez-tez uchratishiga to„gri keladi.
Bu erda M variantalridan birinngsh o„rtacha arifmetik ko„rsatkichli, esa
uning xatosidir. SHu bilan hosil xakidagi ma‟lumotlarga matematik ishlov berish
chegaralanadi. Tushunarli, ammo tajriba variantalri bo„yicha o„rtacha arifmetik
ko„rsatkichlar farkining ishochliligi xakida o„zaro kiyoslanayotgan bu
ko„rsatkichlarga asosan xulosa chikarish mumkin emas.
Xar qanday tajriba variantlari farkining xatosini va farklar ishonchliligini
aniklash uchun quyida keltirilgan hosilni bo„laklab xisoblash formulalari bo„yicha
ko„shimcha xisoblashga to„gri keladi.
Bayon etilgan bu ikki koida bo„yicha hosil ko„rsatkichlarigap bo„laklab
ishlov berish usuli fakat cheklangan variantli (2-4) vegetatsiya tajribasidagina
ko„llanish mumkin. Dala tajribasi natijalariga bu usul bilan ishlov berish umuman,
maksadga muvofik kelmaydi. Binobarin, B..A.Dospexov (1965) ta‟kidlaganidek,
«To„grisni aytganda, tashkil etilgan takkrorlanishlar usuli bo„yicha o„tkazilgan dala
tajribasi natijalariga baxo berish uchun bo„laklab ishlov berish usulidan
foydalanish mumkin emas».
Ammo tajribaning ba‟zi variantlarida takrorlanishlar bo„yicha keskin
farklanuvchi, gumonli, extimol tasodifiy rakamlar bo„lgan barcha xollarda
bo„laklangan usulni ko„llasa bo„ladi. SHu bilan birga, bu ko„rsatkichlar o„rtacha
o„zgarishlar mumkin bo„lgan chegaralar tashkarisiga chikmaganini oldindan
tekshirib ko„rish kerak. Lekin bu o„zgarishlar ushbu variantni yaroksiz deb topish
uchun asos bo„lishi mumkin emas. Bu xolda gumon tugdiruvchi rakam fakat u
xakikatdan tasodifiy xato natijasida yuzaga kelgani isbotlansagina yaroksiz deb
xisoblanish mumkin. 2- 3 parallel variantda biror sana anik tasodif bo„lib chiksa,
unda tegishli variant chikarib tashlanadi, birorta takrorlanish 8-10 variantdan
tuzilgan bo„lib, shundan 3-4 variantda shunday xolat yuz bersa, takrorlanish to„lik
yaroksiz xisoblanadi, belgilangan og„ishlar, chegarasidan chikmagan gumonli
190
sanalar interpolyasi kilinadi. Bu amallarni fakat imkoniyat yo„k xollardagina juda
katta extiyotkorlik va adolat tamoyillariga rioya kilib ko„llash mumkin.
Dala tajribasining turli takrorlanishlarida tuproq unumdorligi turlichaligi
tufayli yuzaga kelgan sistemali xatolarga farklanuvchi ishlov usuli ilan barxam
beriladiyu bunda shu xatolar bilan boglangan juftliklar o„zaro solishtiriladi.
SHuning uchun bu usul bilan nazorat (standart) variantlari ko„p bo„lgan yoki
variantlar oddiy usulda joylashtirilgan, lekin variantlar soni kam bo„lgan tajribalar
natijalari xakidagi ma‟lumotlarga ishlov berish maksadga muvofikdir.
Oddiy dala tajribasi natijalari tasodifiy va noyaxlit sitematik xatolar ta‟sirida
turli tuman, ular vositasida takrorlanishlar bo„yicha tuproq unumdorligidagi
o„zgarishda aniq bir qonuniyatni belgilash mushkul bo„lsa,
Do'stlaringiz bilan baham: |
